آشنایی با ژانر «فانتزی»

[Kallinu]

ژانر فانتزی (Fantasy) از گونه‌های سینمایی است که در سالهای اخیر به شدت مورد توجه علاقمندان به سینما قرار گرفته و نزدیکی قابل درکی با ژانرهای ترسناک و علمی تخیلی نیز دارد.

ژانر فانتزی همانگونه که از نامش برمی‌آید؛ داستانک‌ها و شخصیت‌هایی را روایت می‌کند که عمدتا با زندگی واقعی تفاوت دارند. در این گونه‌ی پرطرفدار سینمایی؛ خیال‌پردازی حرف اصلی است.
دنیاها در این گونه آثار؛ خیالی تصویر می‌شوند و استفاده از مواردی همچون وقایع ماورا طبیعی؛ سحر و جادو؛ حس ششم و سفر در مکان و زمان از جمله فرایندهای پیشبرنده‌ی داستان به شمار می‌روند. موجودات هیولایی و خیالی نیز بسیار در این ژانر استفاده می‌شوند و از این منظر ژانر فانتزی شدیدا با ژانرهای علمی-تخیلی و ترسناک مرتبط است.
زمینه ظهور و بروز فیلم فانتزی در سینمای جهان از دهه ۲۰ شروع شده‌است. در این بین سینمای آمریکا با علاقه بیشتری ‍ژانر فانتزی را دنبال کرد و حدودا از سال ۱۹۳۰ با ساخت سری فیلم‌های معروف تارزان با حضور جانی ویسمولر؛ دیگر گونه‌ی فانتزی یک ژانر شناخته‌شده و محبوب به حساب می‌آمد.
از حدود سالهای ۱۹۵۰ به این طرف سینمای فانتزی و ترسناک و تخیلی بسیار به هم نزدیک شدند. ساخت آثاری مانند "مهر هفتم" به کارگردانی اینگمار برگمان محصول ۱۹۵۷، و "آلیس در سرزمین‌عجایب" محصول کمپانی دیزنی از آثار شاخص این دوره هستند.
از دهه ۷۰ تا ۹۰ کم کم حضور استودیوهای پیشرفته تر در سینما آغاز شده بود. این استودیوها به کمک وسایل رایانه‌ای در سطح آن روزگار؛ توانستند قدرت خیال نویسندگان و کارگردانان این ژانر را بیشتر برآورده کنند. به نحویکه ساخته‌های شاخص سینمای فانتزی در دهه ۹۰ مانند "ادوارد دست قیچی" ساخته "تیم برتون" و با حضور جانی دپ محصول ۱۹۹۴ و یا "مسیر سبز" به کارگردانی فرانک دارابونت محصول ۱۹۹۹ با حضور تام هنکس؛ واقعا جان تازه‌ای به این ژانر دادند.
در هزاره‌سوم اما ژانر فانتزی با شکوفایی هرچه بیشتر استودیوهای دیجیتال و رایانه‌ای به لحاظ تکنولوژی سر به آسمان سائید. مجموعه فیلم‌های "ماتریکس"؛ "تریلو‍ژی ارباب حلقه‌ها" و هشتگانه "هری پاتر" بخشی از آثاری هستند که به مدد این تکنولو‍ژی‌های روز؛ ساخته‌شده و بسیار هم با استقبال روبرو شدند.

 

[Kallinu]

مدت ها است که فانتزی، جزء جدایی ناپذیر تمام جوامع بشری بوده است. برای قرن ها مردم سراسر جهان، قصه هایی از اتفاقات شگفت انگیز و فراتر از زندگی انسان ها، خدایان، قهرمانان و ضدقهرمانان نقل کرده اند.

دلایل متعددی وجود دارد که نیاکان ما از هیچ، داستان خلق می کردند: ترس از ناشناخته ها، سردرگمی و گیجی بعد از وقوع حوادث ناگوار و تمایل به دانستن اسرار دنیایی وسیع و غیرقابل درک. زمانی در تاریخ بشر، تمامی آثار ادبی به نوعی فانتزی به حساب می آمدند. اما چه زمانی روایت داستان های فانتزی از ترس از ناشناخته ها فاصله گرفت و به عاملی تأثیرگذار برای بهبود زندگی انسان تبدیل شد؟ ویژگی های اصلی ژانر فانتزی چیست و چرا این ژانر برای جامعه و فرزندانمان از اهمیت بالایی برخوردار است؟

در این مقاله به ویژگی ها و جنبه های مختلف رمان های فانتزی خواهیم پرداخت و پس از آشنایی بهتر با این ژانر فوق العاده پرطرفدار و خیال انگیز، در مورد دو نمونه از جریان سازترین و تأثیرگذارترین عناوین این ژانر، مجموعه ی «ارباب حلقه ها» نوشته ی جی. آر. آر. تالکین و مجموعه ی «هری پاتر» نوشته ی جی.کی. رولینگ صحبت خواهیم کرد و اهمیت این دو عنوان به خصوص برای کودکان و دانش آموزان را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

 

[Kallinu]

ژانر فانتزی از کجا پدید آمد؟ این سؤال، موضوع بسیار جالبی است که البته نمی توان به این راحتی ها به آن پاسخ داد. در طول قرن ها مردان و زنان بسیاری، آثاری خلق کرده اند که کاملاً در زمره ی آثار فانتزی قرار می گیرند اما چون این آثار در زمانی قبل از شناخته شدن فانتزی به عنوان ژانری نظام مند و منحصر به فرد به انتشار رسیده بودند، به عنوان یک اثر فانتزی در نظر گرفته نمی شوند. نویسندگانی چون هومر، شاهکارهایی اسطوره ای خلق کردند که به طور عمده به مسائل ماورایی، موجودات عجیب و ناشناخته و شخصیت هایی فراانسانی می پرداخت. ویلیام شکسپیر در مورد جادوگران، نیمه انسان ها، ارواح و شیاطین می نوشت و ادگار آلن پو، آثاری را با مضامین ماورایی و سرشار از وحشت از ناشناخته ها به رشته ی تحریر درمی آورد.



با گذشت زمان، فانتزی همان طور که امروزه آن را می شناسیم، شکل گرفت و با فاصله گرفتن از ریشه هایش، به ژانری منحصر به فرد تبدیل شد. ژانر فانتزی با ویژگی های گوناگونی تعریف می شود. با این حال، رمان های این ژانر در دنیایی مشخص جریان دارند و اساساً به منظور تخیلی بودن به نگاشته می شوند. فانتزی که در نگاه اول به عنوان قالبی برای سرگرمی در نظر گرفته می شود، می تواند همانند «ارباب حلقه ها» اثر جی. آر. آر. تالکین شامل جادوگران، جنگجویان، اژدهایان، اِلف ها و کوتوله ها باشد. این در حالی است که بسیاری از رمان های فانتزی موفق، هیچ کدام از موارد ذکر شده را در داستان خود ندارند که نشان از گستردگی و گوناگونی این ژانر دارد. رمان های فانتزی مدرن در زمره ی «ادبیاتِ گُریز» قرار می گیرند. اما چرا گریز؟ در حالی که داستان های فانتزی بر بستر عناصر و مفاهیم دنیای عادی و شناخته شده به وجود می آیند، هدف اصلی شان، دور کردن مخاطب از دنیای فعلی و بردن او به درون دنیاهایی متفاوت و خیال انگیز است.

 

[Kallinu]

در طول تاریخ کهن و مبهم این ژانر، در نهایت یک نفر می بایست اولین رمان فانتزی را —در معنایی که امروز می شناسیم— به جهانیان معرفی می کرد. این شخص، کسی نبود جز جی. آر. آر. تالکین که به عقیده ی بسیاری، پدربزرگ ژانر فانتزی مدرن شناخته می شود. یک روز، در حالی که تالکین داشت به برگه های امتحانی دانشجویانش نمره می داد، جمله ای ساده اما سرنوشت ساز نوشت که منبع الهامش همچنان یک راز است:


در چاله ای در زمین، هابیتی زندگی می کرد.

سال ها بعد، «ارباب حلقه ها» متولد شد و در طول دهه های پس از آن، بدون تبلیغات رسانه ای امروزی به محبوبیتی بی سابقه در نزد مخاطبین و منتقدین دست یافت.

 

[Kallinu]

«ارباب حلقه ها» ثابت کرد که یک دگردیسی فرهنگی است و یک بار برای همیشه نشان داد که ژانر فانتزی می تواند در برابر رقبای ادبی قدرتمند و شناخته شده ی خود، قد علم کند. داستان جذاب فرودو بگینز، گاندلف خاکستری، سم وایز گمجی و ارباب تاریکی سارون، روح تازه ای در کالبد ژانر فانتزی دمید و عرصه را برای بسیاری از آثار ادبی در آینده مهیا کرد.

با گذر زمان، فانتزی گسترش پیدا کرد و صاحب زیر-ژانرهای مختلف و متعددی شد. نویسندگانی از قبیل جی. کی. رولینگ با خلق آثاری چون «هری پاتر»، کودکان و نوجوانان را عاشق و شیفته ی این ژانر کردند. فانتزی های شهری با داستان هایی که جادو را به دل خیابان ها می کشاند، پا به عرصه ی وجود گذاشتند و پسران و دختران نوجوان را با گونه ای نوین از روایت آشنا کردند.

همان طور که گفته شد، فانتزی با گذشت زمان رشد بسیار چشمگیری کرد و ژانرهای معمایی، تریلر، وحشت، عاشقانه و بسیاری دیگر را در دل خود جای داد. مجله ی آمریکایی «US Realms of Fantasy» ادعا کرده آثار فانتزی اکنون سه برابر بیشتر از آثار علمی تخیلی به فروش می رسند؛ این در حالی است که مجموعه ی «ارباب حلقه ها» اخیراً توسط مخاطبین سه قاره ی مختلف، به عنوان محبوب ترین و تأثیرگذارترین کتاب کل تاریخ انتخاب شد.

کلیشه ها و موضوعات مشترک همیشه در این ژانر به چشم خواهند خورد: پسری روستایی که رسالتی بزرگ بر دوش دارد، جادوگری خردمند، دختری جوان و نابغه و اربابی شیطانی که قصد نابودی و به آشوب کشیدن دنیا را دارد. اما مسلماً همه ی آثار فانتزی به این موضوعات خلاصه نمی شوند. داستان هایی تاریک و مخوف، ضدقهرمانانی شرور و قهرمانانی نه سفید و نه سیاه به رمان های این ژانر، عمق و معنایی منحصر به فرد می بخشند. تم ها و موضوعات جهانی، جایگاه مستحکم و ویژه ای در آثار فانتزی دارند و گرچه شخصیت ها و دنیاها در این عناوین تغییر می کنند، همگی شان در داشتن هدفی اساسی مشترک هستند: خلق داستان هایی در مورد انسانیت و هر آن چه که مستلزم آن است.

 

[Kallinu]

کِیت فورسیث، نویسنده ی استرالیایی، در مورد این ژانر می گوید:

داستان فانتزی، برخلاف عقیده ی برخی از افراد، وجود درد و رنج را انکار نمی کند و آن را کوچک و بی اهمیت جلوه نمی دهد. احتمال شکست برای درک احساس لذ*ت بخش موفقیت کاملاً ضروری و حیاتی است. فانتزی همانند شعله ی یک شمع، سایه و نقطه ی تاریکی را همزمان با روشن کردن پیرامون به وجود می آورد. با این حال، این روشنایی است که اهمیت دارد. فانتزی، ناامیدی مطلق و برگشت ناپذیر را انکار می کند. این ژانر همیشه برای به وجود آمدن جهانی بهتر امید دارد و راه رسیدن به را نیز نشان می دهد.

اما اصلاً چرا کسی باید داستان هایی در مورد اِلف ها، کوتوله ها، جادو و اژدهایان بخواند؟ هر یک از طرفداران داستان های فانتزی ممکن است جواب متفاوتی به این سوال بدهد: علاقه به موضوعاتی چون جادو، نبرد بین خیر و شر، اتفاقات ماورایی و بسیاری دیگر.

استیون دونالدسون، رمان نویس آمریکایی، در مورد چرایی اهمیت فانتزی در دنیای امروز می گوید:

یکی از کهن ترین و باسابقه ترین قالب های ادبی در تمامی زبان ها، فانتزی است. ما برای درک اوضاع و احوال زندگی بشر به استعاره هایی در مورد جادو و هیولاها نیاز داریم. تنها در عصر مدرن است که ما به یکباره تصمیم گرفته ایم که چنین روایت هایی جدی نیستند، یا بچگانه هستند و آدم های بالغ این چیزها را باور نمی کنند! انسان به نقطه ای از درک رسیده که دیگر نمی توان حرف هایی پرطمطراق و حماسی در مورد معنای زندگی زد و اگر این کار را بکنید به شما خواهند خندید. دیگر آثار حماسی هم به شکل سابق وجود ندارند. به همین منظور، اگر می خواهیم درباره ی موضوعاتی چون دلاوری، زیبایی، شکوه، جادو و قدرت صحبت کنیم، باید از زندگی واقعی دور شویم که این یعنی پناه بردن به داستان های فانتزی.