آموزشی فهرست اصول درست‌نویسی و رعایت علائم نگارشی

[Sreanoosh]

فهرست اصول درست‌نویسی و رعایت علائم نگارشی​

 

[Sreanoosh]

وقتی محتوایی می‌نویسیم انگار شمشیری را آماده کرده‌ایم که نیاز دارد آن را به کوره ببریم که داغ بشود تا بتوانیم به آن ضربه بزنیم و شکل دهیم. آن حرارت‌دادن و ضربه‌زدن درست شبیه رعایت اصول درست‌نویسی در متن‌هایمان است. قبل از هر چیز باید بدانید که درست‌نویسی چیزی نیست که ناگهان در ذهن ما انسان‌ها بنشیند و درست مثل ضربه‌هایی که به شمشیر وارد می‌شود، به‌تدریج در ذهن ما شکل می‌گیرد.

این را می‌دانم که برای یک‌دست‌بودن نوشته‌هایمان و حفظ زبان فارسی نیاز نیست حتماً زبان‌شناس یا ویراستار باشیم. در قدم اول همین که علائم نگارشی را درست قرار بدهیم و به غلط‌های نگارشی رایج توجه کنیم کافی است؛ چون به این صورت می‌توانیم متن‌های خوش‌خوان‌تری بنویسیم. متن ما باید طوری نوشته شود که دقیقاً آن چیزی که به‌عنوان نویسنده می‌خواهیم به ذهن خواننده منتقل بشود، به بهترین شکل منتقل کند.

در جایی می‌خواندم که نوشته بود: «نوشتن در دنیای آنلاین با نرم‌افزار اندیشه آغاز می‌شود و با سخت‌افزار صفحه کلید ما پایان می‌گیرد.» با توجه به این جمله می‌توانم بگویم که این نوشته به کسانی که می‌خواهند با نرم‌افزار اندیشه در بلاگ یا شبکه‌های اجتماعی با سخت‌افزار کیبورد بنویسند کمک می‌کند.

در ادامه سعی کرده‌ام فهرستی از نکات دربارۀ اصول درست‌نویسی، علائم نگارشی و غلط‌های نگارشی رایججمع‌آوری کنم تا آن‌ها را همیشه مثل جزوه کنار دستتان داشته باشید. این فهرست براساس تجربیات ویراستاران زبان فارسی جمع‌آوری و تأیید شده است و دیگر خیلی چرایی و دلایل هرکدام از این سه دسته را توضیح ندادم؛ اما شما بچه‌های حرف‌گوش‌کنی باشید و بدون دلیل رعایتشان کنید.

 

[Sreanoosh]

فاصله‌گذاری

بین کلمات باید یک فاصله قرار گیرد.

غلط: سوشالمدیا
درست: سوشال مدیا

نیم‌فاصله

۱) بین کلماتی که از دو بخش تشکیل شده‌اند نیم‌فاصله استفاده می‌شود.

مثال: نیما شفیع‌زاده
۲) در نشانۀ جمع «ها» نیم‌فاصله استفاده می‌شود.

مثال: بچه‌ها
۳) در فعل‌های مضارع اخباری، ماضی نقلی و ماضی استمراری نیم‌فاصله استفاده می‌شود.

مثال: می‌خواندم، خوانده‌ام، دارم می‌خوانم
۴) در ضمیر «آن‌ها» نیم‌فاصله استفاده می‌شود.

غلط: آن ها، آنها
درست: آن‌ها
۵) در واژه‌های مرکب نیم‌فاصله استفاده می‌شود.

مثال: تعیین‌کننده
۶) در «ای» نکره نیم‌فاصله استفاده می‌شود.

مثال: خانه‌ای
۷) در پسوندهای «تر» و «ترین» نیم‌فاصله استفاده می‌شود. این پسوندها سه استثنا دارند که در آن‌ها لازم نیست نیم‌فاصله رعایت شود و پسوند به کلمه می‌چسبد: بیشتر، کمتر و بهتر.

غلط: قشنگترین، قشنگ ترین
درست: قشنگ‌ترین
۸) در صفت‌های مفعولی نیم‌فاصله استفاده می‌شود.

مثال: شنیده‌شده، مصرف‌شده
۹) بعضی کلمات نه به هم می‌چسبند و نه یک فاصلۀ کامل دارند. در این مواقع از نیم‌فاصله استفاده می‌شود.

مثال: درنتیجه، خوش‌رفتاری و…
۱۰) ضمایر ملکی و مفعولی در حالات شش‌گانه همراه با واژه‌های پیش از خود به صورت زیر استفاده می‌شوند:

 

[Sreanoosh]

علائم نگارشی

نقطه

۱) در پایان تمام جمله‌ها به‌جز جمله‌های پرسشی و تعجبی و بدون فاصله از کلمۀ آخر جمله استفاده می‌شود.

• غلط:
  • نیما به توییتر رفت
  • نیما به توییتر رفت .
• درست:
  • نیما به توییتر رفت.

۲) بعد از حروف اختصار نقطه استفاده می‌شود.

• مثال: ن. ش (نیما شفیع‌زاده)

ویرگول یا کاما

۱) در وسط جمله‌ها بنا بر ضرورت جدا‌سازی و ایجاد مکث و بعد از فعل‌هایی که وسط جمله می‌آید، از ویرگول استفاده می‌شود.

• مثال: بعد از فعل‌هایی که وسط جمله می‌آید، از ویرگول استفاده می‌شود.

۲) برای جداسازی بخش‌های مختلف آدرس، ویرگول استفاده می‌شود.

• مثال: تهران، سعادت‌آباد، خیابان علامه جنوبی، پلاک ۲۰، واحد ۴.

۳) برای جداسازی ارقام و عبارات مختلف ویرگول استفاده می‌شود.

• مثال:
  • به این موضوع در صفحه‌های ۷۰، ۱۱۵ و ۱۸۵ اشاره شده است.
  • خلاصۀ کتاب‌های هنر شفاف اندیشیدن، بهترین قصه‌گو برنده است و… را می‌توانید بشنوید.

۴) به‌جای مکث کوتاه در جمله ویرگول استفاده می‌شود.

• مثال: اگر شب‌ها همه قدر بودی، شب قدر بی‌قدر بودی.

۵) در ضمن جمله، کلمه یا عبارتی به‌عنوان بدل، قید، جمله معترضۀ یا عبارت توضیحی دیگر آورده شود، ویرگول استفاده می‌شود.

• مثال: نیما شفیع‌زاده، بلاگر و متخصص شبکه‌های اجتماعی، صاحب بلاگ نیماتودی است.

۶) بین کلمه‌های همپایه به‌جای «و» می‌آید.

• مثال: نیما، سینا، نیلوفر و عطیه به خانه آمدند.

۷) بین دو کلمه که ممکن است خواننده آن‌ها را با کسرۀ اضافه بخواند، ویرگول استفاده می‌شود.

• مثال: مادر، نیما را صدا زد.

۸) پس از منادا ویرگول استفاده می‌شود.

• مثال: خدایا، ما را آدم کن!

دونقطه

۱) بعد از ذکر نام افراد یا نام منبع در محتوا دو نقطه استفاده می‌شود.

• مثال: باب راس (Bob Ross) گفت: «من عاشق نقاشی‌ام.»

۲) هنگام برشمردن اجزای یک چیز دونقطه استفاده می‌شود.

• مثال: اجزای تشکیل‌دهندۀ نقاشی عبارت است: قلم، رنگ، آب و… .

۳) جلوی کلماتی که می‌خواهیم آن‌ها را معنی کنیم دونقطه استفاده می‌شود.

• مثال: دایرکت (Direct): فرستادن پیام شخصی در توییتر را دایرکت می‌گویند.

علامت سؤال

۱) در پایان همۀ جمله‌های پرسشی علامت سؤال استفاده می‌شود.

• مثال: چرا وقتی نشون می‌داد درصد رو، آقا فردوسی‌پور می‌خند؟

۲) برای نشان‌دادن مفهوم تردید از علامت سؤال داخل پرانتز استفاده می‌شود.

• مثال: توییتر در سال ۱۳۸۵ (؟) فیلتر شد.

۳) هنگامی که چند جملۀ پرسشی در یک مطلب پشت سر هم آورده شود علامت سؤال استفاده می‌شود.

• مثال: این چه قیافه‌ایه؟ شما از کجا اومدین؟

 

[Sreanoosh]

علامت تعجب

۱) در پایان تمام جمله‌های تعجبی، تأکیدی و عاطفی از علامت تعجب استفاده می‌شود.

• مثال: دوستت دارم!

۲) در پایان حرف ندا یا اصوات از علامت تعجب استفاده می‌شود.

• مثال: آهای!

۳) در پایان برخی فرمان‌ها از علامت تعجب استفاده می‌شود.

• مثال: وایسا!

۴) برای نشان‌دادن شگفتی زیاد از علامت تعجب استفاده می‌شود.

• مثال: معرکه است!

۵) برای نشان‌دادن تحقیر و استهزا از علامت تعجب استفاده می‌شود.

• مثال: واقعاً گل کاشتید!

دوتایی‌ها (گیومه، پرانتز، کوتیشن، کروشه و…)

تمام نشانه‌هایی که دوتایی هستند، یعنی باز و بسته می‌شوند، در زبان فارسی فقط به شکلی که در ادامه ذکر می‌شود استفاده می‌شود نه هیچ شکل دیگری. متن داخل دوتایی‌ها با خود نشانه بی‌فاصله و متن بیرون دوتایی‌ها با آن فاصلۀ کامل دارد.

• غلط:
  • مترادف مساوی«برابر » است.
• درست:
  • مترادف مساوی «برابر» است.

گیومه

۱) هنگام نقل قول مستقیم سخنی از گیومه استفاده می‌شود.

• مثال: نیما شفیع‌زاده گفت: «درست بنویسید تا دعای خیر پشت سرتان باشد.»

۲) هنگام استفاده از اسامی و عناوین و اصطلاحات علمی یا فنی، آن هم فقط برای بار اول، از گیومه استفاده می‌شود.

• مثال: اینجایی که می‌بینید قلۀ «کلکچال» است.

نقطه‌ویرگول

۱) برای جداکردن جمله‌هایی که ازنظر ساختمان و مفهوم مستقل به نظر می‌رسند، ولی در یک عبارت طولانی وابستگی معنایی دارند، از نقطه‌ویرگول استفاده می‌شود.

• مثال: خیلی از کارآفرینان آن را به‌اشتباه با اپلیکیشن یا سایت قاطی می‌کنند؛ ولی پلتفرم نرم‌افزار نیست.

۲) معمولاً زمانی که دو جمله با واژه‌هایی مانند «مثلاً»، «فرضاً»، «یعنی»، «البته»، «همچنین»، «بنابراین»، «زیرا»، «برای نمونه»، «درنتیجه» و… بهم مرتبط می‌شوند، قبل از آن‌ها از نقطه‌ویرگول استفاده می‌شود.

• مثال: ما انسان‌ها نیازهای مخلتفی داریم؛ مثلاً سیگار، موسیقی و… .

خط فاصله

۱) برای جداکردن جملۀ معترضه خط فاصله استفاده می‌شود.

• مثال: حافظ شیرازی – که او را لسان‌الغیب نامیده‌اند – قرآن را با چهارده روایت در حفظ داشت.

۲) هنگامی که دو واژه روی هم دو جنبۀ مختلف از یک منظور را نشان دهند، خط فاصله استفاده می‌شود.

• مثال: مباحث بازاریابی-فروش، نزدیکی خاصی دارند.

۳) هنگام استفادهبه‌معنی «تا» و «به» برای بیان فاصله‌های زمانی و مکانی خط فاصله استفاده می‌شود.

• مثال:
  • قطار تهران-مشهد، وارد ایستگاه شد.
  • حتی گروه‌های سنی ۷–۱۳ سال هم می‌توانند از توییتر به‌خوبی استفاده کنند.

۴) در مکالمه بین اشخاص داستان‌ها یا نمایشنامه‌ها یا ذکر مکالمات تلفنی، در ابتدای جمله و از سر سطر به‌جای نام گوینده خط فاصله استفاده می‌شود.

• مثال:
  • – در مقابل حرف درست تعظیم کن.
  • – ساکت شو!

 

[Sreanoosh]

سه‌نقطه

۱) برای نشان‌دادن واژه‌های محذوف یا ادامه‌دار علامت سه نقطه استفاده می‌شود.

• مثال: شرکت‌هایی مانند اسنپ، دیجی‌کالا و… فقط در چند سال به شرکت‌های چندمیلیاردی تبدیل شده‌اند.

۲) هنگام سخن ناتمام سه نقطه استفاده می‌شود.

• مثال: زبانم لال…

۳) برای نشان‌دادن کشش در گفتار از سه نقطه یا در بعضی مواقع از اینتر (خط بعدی) استفاده می‌شود. (این قاعده بیشتر مربوط به فضای آنلاین است.)

• مثال: اینترنت… قطع شد! وزیر جوان… تو کجایی؟

قلاب یا کروشه

۱) در مطالبی که جزو اصل کلام نباشند، قلاب استفاده می‌شود.

• مثال: نیما به توییتر وارد شد [ابراز احساسات فالوئرهاش] و توییتی زد.

۲) در تصحیح متون قدیمی، برای نوشتن واژه‌های الحاقی با توضیحات احتمالی قلاب استفاده می‌شود.

• مثال: گفت: من مردی طرّارم، [تو] این زر به من امانت دادی.

۳) در دستورهای اجرایی در نمایش‌نامه‌ها قلاب استفاده می‌شود.

• مثال: حسین [با قیافه‌ی جدی]: آیا اکنون حاضری به این سفر بیایی؟

پرانتز یا کمانک

۱) هنگام معنی و معادل‌کردن یک واژه از پرانتز استفاده می‌شود.

• مثال: زبان معیار (استاندارد) زبان ملّی ماست.

۲) هنگام فارسی‌نویسی یک کلمۀ انگلیسی از پرانتز استفاده می‌شود.

• مثال: نیماتودی (today) نام رسانه‌ای است که توسط نیما شفیع‌زاده راه‌اندازی شده و مدیریت می‌شود.

۳) برای توضیح بیشتر پرانتز استفاده می‌شود.

• مثال: آثار یاسر بختیاری دو گروه است: عاشقانه (وقت رفتن، نیستی و…) و رپ (فریاد، درکم کن و…).

۴) برای ذکر تاریخ، شهرت، تخلص، نام سابق و… از پرانتز استفاده می‌شود.

• مثال: هیچ‌کس (سروش لشکری) پدر رپ فارسی است.

ممیز

۱) برای جدا‌کردن مصراع‌های یک شعر از ممیز استفاده می‌شود.

• مثال: توی تنهایی یک دشت بزرگ/ که مثل غربت شب بی‌انتهاست

۲) به معنی «یا» بین کلمات از ممیز استفاده می‌شود.

• مثال: کلاس تقویتی برای دانش‌آموز/ دانش‌آموزانی که می‌خواهند پیشرفت کنند.

عنوان کتاب

عنوان کتاب ایتالیک نوشته می‌شود، بلد نمی‌شود، داخل گیومه قرار نمی‌گیرد.

• مثال: کتاب فرهنگ املایی خط فارسی مرجع واحدی برای گذاشتن فاصله و نیم‌فاصله در کلمات است.

عنوان مقاله

عنوان مقاله داخل گیومه قرار می‌گیرد، بلد نمی‌شود، ایتالیک نمی‌شود.

• مثال: نوشاهی در مقالۀ «جامع‌الصنایع و الاوزان از مأخذ کهن فارسی در علوم بلاغی و سبک‌شناسی شعر» به ویژگی‌های این نسخۀ خطی اشاره کرده است.

 

[Sreanoosh]

چند نکته
خب اینجا لازم است سه نکته را در ادامه بدانید تا به سراغ بقیۀ علائم نگارشی برویم.

1. علائم نگارشی نقطه، ویرگول، دو‌نقطه، علامت سؤال، علامت تعجب، نقطه‌ویرگول، ممیز به کلمۀ قبل از خود می‌چسبند.
2. تمام علائم نگارشی دوتایی وقتی باز می‌شوند (گیومه باز، قلاب باز و پرانتز باز و…) با کلمۀ قبل از خود، و زمانی که بسته می‌شوند (گیومه بسته، قلاب بسته و پرانتز بسته و…) با کلمۀ بعد از خود یک فاصله دارند.
3. در بعضی موارد برای پرسیدن سؤال با حالت تعجبی، تأکیدی، عاطفی از ؟! استفاده می‌شود.
   • مثال: چرا رفتی؟! چرا من بیقرارم/ به سر سودای آغو*ش تو دارم

 

[Sreanoosh]

نحوۀ نگارش اعداد

درج تاریخ

تاریخ را به شکل زیر می‌نویسیم. اگر فقط ماه و سال بود به شکل زیر می‌نویسیم.

• غلط
  • ۱۸/۲/۷۴
  • اردیبهشت۱۳۷۴
• درست:
  • ۱۸اردیبهشت۱۳۷۴
  • اردیبهشت ۱۳۷۴

اعداد فارسی

۱) در اعداد یک‌رقمی فقط عدد ۱ به ‌دلیل شباهت به حروف (ا) زبان فارسی باید به‌صورت حروف (یک) و بقیه اعداد به‌صورت عدد نوشته شوند.

۲) اعداد دورقمی و سه‌رقمی را به‌صورت عدد می‌نویسیم.

• مثال: ۲۳ نفر نیما را در توییتر فالو کردند.

۳) اعداد چهاررقمی و پنج‌رقمی به بالا را به‌صورت ترکیبی از عدد و حرف می‌نویسیم.

• مثال: نیما در توییتر بیش از ۵۰هزار و ۲۰۰ توییت را لایک کرده است.

۴) معمولاً تمام جدول‌های آماری، نتایج مسابقات ورزشی، سن، قد، وزن، طول و عرض جغرافیایی، شماره شناسنامه، شماره اتومبیل، صفحات کتاب، مبلغ، موارد قانونی، شماره تلفن و… به عدد فارسی نوشته می‌شوند.

• مثال: ۰۹۱۲۱۲۳۴۵۶۷

درصد

۱) درون متن فارسی ترجیحاً به‌جای استفاده از علامت «٪» بهتر است از عبارت «درصد» استفاده می‌شود.

• مثال: تیم تراکتورسازی بالای ۱۰۰درصد تماشاچی دارد.

۲) درون فرمول‌ها یا متن‌های ریاضی از علامت درصد استفاده می‌شود. نکتۀ مهم این است که اجماع یا نظر کلی‌ای برای سمت قرارگیری علامت درصد وجود ندارد و در منابع معتبر به هر دو روش (سمت راست و چپ) اشاره شده و از آن استفاده شده‌ است.

• مثال:
  • ۶۹%
  • %۶۹

 

[Sreanoosh]

غلط‌های نگارشی رایج

داشتن غلط نگارشی کلاً ممنوع است و یادمان نرود که هر موقع به املای هر کلمه‌ای شک کردیم، یکی از ساده‌ترین راه‌ها برای اشتباه‌ننوشتن آن کلمه، جست‌وجوکردن در گوگل است تا ببینیم شکل درست کلمه چگونه است.

هکسره

هکسره عنوانی ابتکاری است که به اشتباه‌های املایی در نوشتن «هـ» و «کسره» اشاره می‌کند. هکسره بیشتر از آنکه ‏‎غلط املایی باشد، ناشی از ضعف فهم دستور زبان فارسی و تشخیص نادرست صفت و موصوف و مضاف و مضاف‌الیه است. هکسره به زبان ساده یعنی هیچ‌وقت و تحت هیچ شرایطی، آخر جمله کسره نمی‌آید. «حداقل» چهار تکواژ برای صدای e یا همان کسره داریم.

۱) اضافه: دست شما، مثل من، کتاب خوب، فروغ فرخزاد.

• غلط:
  • جانه من فدایه خاکه پاکه میهنم
• درست:
  • جان من فدای خاک پاک میهنم

۲) به‌جای «است» و برخی حروف آخر کلمه‌ها در فارسی محاوره: حالم خوبه، می‌خوره، اگه.

• غلط:
  • یِ امشب شب عشقِ، زمونه رنگارنگِ
• درست:
  • یه امشب شب عشقه، زمونه رنگارنگه

۳) نشانۀ معرفه در فارسی محاوره‌: دختره، پسره، مغازه‌داره.

• غلط:
  • خونۀ مادربزرگِ هزار تا قصه داره
• درست:
  • خونۀ مادربزرگه هزار تا قصه داره

۴) پسوند در انتهای اسم‌ها و صفت‌ها: دهنه، انگیزه، روزنه.

• غلط:
  • صد دانِ یاقوت، دستِ به دستِ
• درست:
  • صد دانه یاقوت، دسته‌به‌دسته

«ک» و «ی» فارسی

در فونت‌ها دو نوع «کاف» هست: فارسی و عربی (ک) و سه نوع «ی» وجود دارد: یک نوع فارسی و دو نوع عربی که «ی» با دونقطه در زیر آن (ی) معروف‌تر از «ی» معمولی عربی است. بهتر است که از نوع فارسی آن‌ها استفاده کنیم.

ـۀ

استفاده از «ۀ» درست است، نه «ه‌ی»؛ چون روش فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. برای درج «ۀ» (ی‌کوچک) از Shift+G استفاده می‌کنیم.

• غلط:
  • کوچه ی
  • کوچه‌ی
• درست:
  • کوچۀ

عبارت‌های دعایی

عبارت‌های دعایی را کامل و با نیم‌فاصله می‌نویسیم.

• مثال:
  • علیه‌السلام؛
  • علیهم‌السلام؛
  • سلام‌الله‌علیها؛
  • رحمه‌الله؛
  • قدس‌سره؛
  • صلی‌الله‌علیه‌وآله؛
  • عجل‌الله‌فرجه؛
  • و… .

پسوند «ی» نسبت و «گان» جمع

در برخی کلمات مختوم به «های بیان حرکت»، به‌جای «ی» نشانۀ نسبت از «گی» تبدیل می‌شود و حرف «هـ» حذف می‌شود. هنگام جمع‌بستن این کلمات با «الف و نون» جمع، باز هم حرف «هـ» حذف می‌شود و از «گان» استفاده می‌شود.

• مثال:
  • زنده + گی = زندگی، هفته + گی= هفتگی
  • تهیه‌کننده + ان = تهیه‌کنندگان

جمع‌بستن عبارات فارسی با پسوند عربی

این نوع جمع‌بستن نامتناسب و اشتباه است و نباید کلمه‌های فارسی را با قواعد عربی جمع ببندیم.

• جمع با «ات»
  • غلط: گزارشات، روزنامه‌جات، سفارشات
  • درست: گزارش‌ها، روزنامه‌ها، سفارش‌ها
• جمع با «ین»
  • غلط: داوطلبین، بازرسین
  • درست: داوطلب‌ها، بازرس‌ها

جمع در جمع!

برخی از کلمه‌های عربی که وارد زبان فارسی شده‌اند، در برخی موارد دوباره با «ات» جمع، جمع بسته می‌شوند.

• مثال: جواهرات، امورات، قیودات

از به‌کار‌بردن کلمات مصطلح، اما غلط دوری کنیم. مانند تعابیر اشتباهی که در ادامه آورده شده و شکل صحیح آن‌ها مقابلشان ذکر شده است. البته بعضی اوقات هم کلمات دواملا (دواملایی) دارند و در هر دو صورت درست هستند، مثل کلمۀ اتاق/اطاق، لاتاری/لاطاری.

• غلط: گردد | درست: شود
• غلط: نمودن | درست: کردن
• غلط: اظهارداشت/خاطرنشان کرد | درست: گفت/افزود
• غلط: استعفا کرد | درست: استعفا داد
• غلط: می‌گزارم | درست: می‌گذارم
• غلط: برگذاری | درست: برگزاری

منبع:nima.today