هنری خوشنویسی هند

[ماه تیتی]

༺●به نام خالق دانه های برف●༻​

---

خوشنویسی هندی (به انگلیسی: Indian calligraphy)، به خوشنویسی متون سانسکریت و دیگر زبان‌ها و خط‌هایی گفته می‌شود که در هند مرسوم بوده و هست. بیشتر متون خوشنویسی‌شده در هند، متعلق به خوشنویسان ایرانی یا پیروان آنها، متون سانسکریت باستان یا هندوئیسم و متون آیین‌های جین و بوداگرایی است.

 

[ماه تیتی]

در Anderson 2008 درباره خوشنویسی هندی گفته شده:

"فرمان‌های آشوکا (۲۶۵-۲۳۸ پیش از میلاد) بر روی سنگ نبشته می‌شدند. این نوشته‌ها مستقیم و زاویه‌دار بودند. پس از سبک آشوکا، دو سبک جدید خوشنویسی هندی پدید آمد: خاروستی و براهمی. خاروستی در شمال‌غربی هند در سده سوم تا چهارم میلادی بکار گرفته می‌شد و تا سده هشتم در آسیای مرکزی کماکان بکار می‌رفت.
از صفحه‌های مسی نیز در نوشته‌های هندی بسیار استفاده می‌کردند. در سده دوم میلادی در شمال هند از پوست درخت غان برای نوشته‌ها استفاده می‌شود. نوشته‌های هندی زیادی بر برگ درختان پالم و بعدها کاغذ (از سده سیزدهم) باقی مانده‌اند. از هر دو طرف برگ برای نوشتن استفاده می‌کردند و کتاب را با رشته‌هایی به هم می‌بستند. این چنین کتاب‌هایی در آسیای جنوب‌شرقی معمول بود. برگ پالم برای نوشتن سطحی عالی پدید می‌آورد."

 

[ماه تیتی]

دوران میانه

نوشته‌های هندی از طریق بازرگانان، راهبان و نظامیان به کشورهای آسیای جنوب‌شرقی برده شد که بر زبان و خط آن‌ها تأثیر زیادی بر جای گذاشت؛ از جمله بر ساختار درونی، نحوه قرارگیری سیلاب‌ها و ارائه حروف و همچنین جهت نوشتن (چپ به راست). خوشنویسی‌های سانسکریت که بر برگ پالم نوشته می‌شد به مناطق مختلفی از جمله بالی فرستاده می‌شد.

تاثیر خوشنویسی و زبان فارسی در دوره حکومت مغولان در هند بر خوشنویسی هندی را نمی‌توان انکار کرد تا آنجایی که بر متون کلاسیک و افسانه‌های هندی چون رامایانا نیز تأثیر گذاشت. بسیاری از پادشاهان امپراتوری مغولی هند از جمله نصیرالدین همایون و اکبر کبیر خوشنویسان ایرانی زیادی را در بارگاه خود گرد آوردند.

 

[ماه تیتی]

از اواسط سدۀ دهم هجری مهاجرت شاعران و خوشنویسان ایرانی به شبه قاره نمود افزایش یافت و در سده یازدهم هجری به اوج خود رسید. از جملۀ عوامل مهاجرت خوشنویسان در ربع دوم سدۀ یازدهم هجری، کشته شدن میرعماد قزوینی به اشارۀ شاه عباس صفوی بود که باعث دلسردی و مهاجرت بسیاری از شاگردان او شد. (از جمله عبدالرشید دیلمی)

نوشته عربی قطب منار در خط کوفی که با سبد و تاج‌گل تزیین شده نشان‌دهنده تأثیر سنت‌های هندو و جینیسم بر خوشنویسی‌های فارسی و عربی است. از سده شانزدهم میلادی،‌دین سیک‌ها نقش مهمی در تاریخ خوشنویسی هند داشته‌ چون سیک‌ها متون مقدس خود را خوشنویسی می‌کرده‌اند. گورو گرانت صاحب کتاب‌های دین سیک را خوشنویسی کرده و با تذهیب زیبا می‌کرد. نسخه‌ای از شیکشاپاتری که در آکسفورد نگهداری می‌شود نمونه زیبایی از خوشنویسی سانسکریت است.

 

[ماه تیتی]

برگه‌ای از ریگ ودا به زبان سانسکریت، نمونه‌ای از دبیره دیواناگری در اوایل سده ۱۹ میلادی.

 

[ماه تیتی]

خوشنویسی خط کوفی بر روی قطب منار در دهلی که در سال ۱۱۹۲ میلادی ساخته شده‌است.

 

[ماه تیتی]

۱ - خطاطی شبه قاره هند در قرن ۶

از جمله نُسَخ قابل اعتنا از نظر خطاطی، قرآنی است به تاریخ ۶۶۷ که در مجموعه ناصر خلیلی نگاه داری می‌شود. این نسخه را محمدبن سلیمان الوراق برای شرفسْتی دختر امیر ملک شیر کتابت کرده است.
در دوره سلاطین دهلی (۶۰۲ـ۹۳۲)، شمال هند مرکز بزرگ فرهنگ اسلامی شد و دیوانیان و کاتبانْ اسناد دیوانی و نسخه های ادبی بسیاری کتابت می‌کردند. چند فرمان از دوره سلاطین هند برجا مانده است که چگونگی پدید آمدن سبک ویژه ای از خط تعلیق را نشان می‌دهد. سندی به شکل طومار بلند به دست آمده که حاوی فرمان محمد تغلق در دهلی در ۷۲۵ است. در این فرمان، نام محمد تغلق به خطی ظریف و بسیار طویل، و متن در دوازده سطر و سطور به صورت زوج نوشته شده است. در این سند، چگونگی پیوند حروف تاحدی غیرمتعارف است، مثلا «د» در کنار «ه» به آن چسبیده و نیز سرکش «ک» قلاب دار است. به طور کلی، در مقایسه با اسناد ایلخانان و ممالیک در همان دوره، خط این اسناد هندی دندانه دار با ریتم و فضاسازی نامنظم است.

 

[ماه تیتی]

۲ - خطاطی شبه قاره هند در قرن ۷ و ۸

در سده های بعد نیز، خطاطان هند احتمالا به سبب فاصله از ایران و سرزمین های مرکزی (که شکوفایی خوشنویسی در آن نواحی رخ داده) به خطی متصنع تر روی آوردند، چنانکه خط مغربی در سوی دیگر سرزمین های اسلامی نیز این ویژگی را دارد، یعنی بسیار تصنعی و جلوه های بصری آن متمایز است.

۲.۱ - خط بهاری
خط شاخصی که منحصرآ در هند استفاده می‌شد، خط بهاری / بیهاری بود که ریشه نام آن مبهم است. برخی بدون توجیه منطقی آن را به واژه فارسی بهار و بعضی آن را به ایالت بِهار در شمال شرقی هند منسوب کرده اند. قدیمترین نسخه خط بهاری به اواخر سده هشتم تعلق دارد. عبداللّه چغتایی به مصحفی در موزه کابل، به خط قاضی ابوبکر یعقوب نصیرالدین در لَهْری (سِند) با تاریخ ۷۷۶ اشاره کرده است.

 

[ماه تیتی]

۳ - خطاطی شبه قاره هند در قرن ۹

نسخه ای مشهورتر در مجموعه صدرالدین آقاخان است که بر طبق انجامه آن، در ۱۲ ذیقعده ۸۰۱ کاتبی به نام محمود شعبان کتابت آن را به اتمام رسانده است. در این نسخه، هر برگ شامل سیزده سطر است و ترجمه فارسی بین خطوط اصلی، به خط نسخ کوچکتر و مدورتر نوشته شده است. این نسخه از نظر ریتمِ متنوع و چرخشِ نامنظمِ قلم جالب توجه است؛ مثلا «الف» مختصری به چپ متمایل است و بسیاری از حروف پایانی چرخش افقی بلندی دارند که با خطوط قائمِ نسبتا کوتاه هماهنگ است. حرف «د» تقریبآ به بلندی الف و «ی» پایانیِ زاویه دار از ویژگی های چشمگیر خط بهاری در این نسخه محسوب می‌شود.

 

[ماه تیتی]

۳.۱ - رواج خط بهاری
خط بهاری در سده هشتم و اوایل سده دهم رونق یافت. در تمام متونی که به این خط نوشته شده اند، همه سطور سبک یکسانی دارند و تفاوت فقط از نظر اندازه و رنگ است. در حالی که، در نسخه های خطی ایرانی، سبک های مختلف با اندازه های متنوع در کنار هم در یک قطعه قرار می‌گیرند. در نسخه های به خط بهاری، کلمه «اللّه» اغلب به رنگ دیگری به ویژه قرمز و طلایی نوشته شده است. نگارش آن نیز تصنعی است، مثلا «ب» در ابتدای بسم اللّه به بلندی «الف» است. بیشتر مصحف های به خط بهاری در جونپور دکن تحریر می‌شدند.
مصحف های به خط بهاری از هند به جنوب عربستان راه یافتند؛ چنانکه سه برگ از مصحفی بزرگ در سالهای اخیر در ویرانه های مسجد یا مدرسه ای در دوران در شمال یمن یافت شده است.