هنری صنایع دستی جهرم

[ماه تیتی]

༺●به نام برترین پناه●༻​

---

شغل مردم هر شهر با جغرافیا و ویژگی‌های فیزیکی آن منطقه ارتباط زیادی دارد. شهر جهرم در گذشته شهری مأنوس با هنرهای بافندگی بوده است، هنرهایی چون حصیربافی با برگ نخل یا پیش بافی، ملکین‌دوزی، گبه‌بافی، بافت رویه ملکین و رواربافی، جاجیم‌بافی، سبدبافی و لوده‌بافی در این شهر از دیر باز سابقه داشته اما نسل جدید کمتر به ان می‌پردازد.
(شهرستان جهرم در فاصله ۱۹۳ کیلومتری جنوب شیراز قرار دارد.)
امروز دیگر از برخی صنایع دستی چون نمدمالی، کوزه‌گری و سنگ‌تراشی در جهرم نشان چندانی نیست، مسگری و صنایع دستی با ضایعات نخل و لحاف‌دوزی به صورت انگشت شمار یا فردی به ندرت ادامه دارد.

 

[ماه تیتی]

حصیربافی با برگ نخل

حصیربافی به معنی بافت رشته‌های حاصل از الیاف گیاهی به کمک دست و ابزار ساده دستی است که طی آن محصولات مختلفی مانند زیرانداز، سفره حصیری، انواع سبد، بادبزن، انواع ظرف و… تولید می‌شود. ساخت حصیر با دست در مناطق مختلف ایران بسته به نوع مواد خام در دسترس با یکدیگر متفاوت است. برای نمونه در نوار جنوبی ایران از الیاف نخل خرما و در نوار شمالی ایران از ساقه‌های برنج و گندم استفاده می‌شود.

حصیربافی در جهرم قدمت ۹۰۰ ساله دارد، اما این روزها محصولات حصیری از شهرها و استان‌های دیگر چون کاشان و خوزستان وارد جهرم شود. تعداد کسانی که از گذشته مانده و این هنر را بلد هستند و به شیوه سنتی کار می‌کنند، به انگشتان دو دست هم نمی‌رسد و معروفترین شأن در حال حاضر استاد اسدالله ایزد شناس است که نوآوری‌های ویژه و مخصوص خود را در هنر حصیربافی با برگ نخل دارد.

 

[ماه تیتی]

گبه‌بافی و قالی‌بافی

به استناد نوشته جغرافی نویسان گذشته، در جهرم فرش یا زیلوی بسیار نفیسی می‌بافته‌اند که به نام «جهرمیه» خوانده می‌شده و گویا به تمام نقاط داخل و خارج کشور ایران حمل می‌شده و شهرت داشته است.

متأسفانه از نوع و طرز بافت آن اطلاعی دقیق نداریم، اما شعرای عرب نیز گاهی در اشعار خود از آن نام برده‌اند. هم‌اکنون در روستای چدرویه در بخش سیمکان نیز قالی و گلیم و گبه با نقش‌های سنتی بافته می‌شود. جهرمیه در این منطقه به صورت زیراندازی برای نماز بافته می‌شود.

 

[ماه تیتی]

ملکی‌دوزی یا گیوه‌بافی

ملکین نوعی گیوه‌ی بسیار محکم سنتی است که کف آن از کتان محکم یا لاستیک، دور و پشت پاشنه‌ی آن از پوست گاو و روی آن از نخ پنبه ریسمان درست می‌شود و در قدیم نوع زنانه و مردانه‌ی آن وجود داشت. ملکین به دلیل خنک‌بودن، جلوگیری از عرق‌کردن پا و سبک‌بودن در روزگار قدیم بسیار استفاده می‌شده است. در کنار گیوه‌دوز، مشاغلی دیگری چون دوزنده رویه ملکی معروف به رووارباف و شیوه‌کش و نخ‌ریس وجود داشته‌اند که هم‌اکنون در جهرم این مشاغل منسوخ شده است.

در گذشته جهرم بیش از ده‌ها مغازه و در هر مغازه چندین نفر جوان و پیر مشغول دوخت ملکین بودند، اما امروز تنها ۳ کارکشته قدیمی هستند که هنوز پیشه قدیم خود را ادامه می‌دهند و مشغول دوخت ملکین هستند؛ حاج حیدر که در راسته پارچه‌فروشان بازار جهرم کار می‌کند. مشهدی ابراهیم فلامرزی در انتهای بازارچه‌ی صفایی جهرم، سال‌هاست ملکین می‌دوزد و حاج حسین کارگر، که مغازه‌اش همچنان ملکین دوزی دارد.

حاج حسین ۵۵ سال است که ملکین‌دوزی محل امرار معاشش است. به سی‌امین سال کار هم که رسید هیچ‌گاه فکر بازنشستگی نکرد، امروز هم با وجودی که چشم‌هاش کم‌فروغ شده، فکرش به این مسیر تمایل ندارد.

استاد حسین کارگر، ملکین‌دوزی را اکتسابی یاد گرفته و پا جای پای پدرش گذاشته است.

 

[ماه تیتی]

سفال‌گری

از این پیشه فقط نام محلی در جهرم به نام «کوزه‌گرخانه» باقی مانده است. هنر سفال‌سازی از صنایع قدیمی شهرستان جهرم بود که تا سی سال قبل بالغ بر ۱۰ نفر مشغول به این کار بودند و نیازهای مردم را تأمین می‌کردند، اما با توجه به عدم استفاده مردم از ظروف گِلی، این هنر باقی نماند.

صنعتگران و سفالگران شهر جهرم در زمان‌های پیشین با گل کوزه‌گری که از منطقه‌ای به نام تُل سرخ می‌آوردند، انواع کوزه و سعرک گلدان، پیگینو (ظرفی برای نگهداری مِیْوه)، تغار، قُلک، ناندان، قلیان و سر قلیان، کاسه، لیوان، خُمره، دیزی و حتی اسباب‌بازی کودکان می‌ساختند و لعاب می‌دادند.

تا چندی پیش کارگاه و کوره‌های سفال رو در شهرک شهیدسحرخیز (چارطاقی) در دامنه و تپه کوره‌هایی دیده می‌شد که زمانی مرکز سفال‌گری و کوزه‌گری بوده؛ کارگاه‌هایی کوچک و سنتی با چرخ‌های سفال‌گری قدیمی که اکنون کاملاً منسوخ شده است. از کوزه‌گران قدیمی جهرم به مرحوم اکبر میهن‌دوست و مشهدی امرلله میهن‌دوست می‌توان اشاره کرد.

 

[ماه تیتی]

حصیربافی با شاخه‌های درخت انار و بادام کوهی

در قدیم با شاخه‌های جرگه (الوک یا بادام کوهی) یا ترکه نازک و تازه درخت انار در جهرم ابزاری چون لوده، گیره، وردنه (چوبه)، تخته نان‌پزی، چرخ نخ‌ریسی (پرّه یا چرخه)، می‌ساختند.
لُودَه در لهجه جهرمی به معنی سبد بزرگ است که برای نگه داشتن میوه و موارد دیگر به کار می‌رفته که از بافتن چند ترکه یا چوب انار یا بادام کوهی ساخته می‌شده است. این لوده‌ها به شکل‌های مختلف و برای مصارف گوناگونی ساخته می‌شدند. خود لوده، خورجین، سربریزه‌ای، دم‌کش، سبد برای نگهداری نان و ده‌ها نوع دیگر از جمله شکل‌های مختلف لوده‌ها هستند.

گیره نیز سرپوش مدوری از جنس ترکه انار بود که در قدیم روی ظرف‌های غذا می‌گذاشتند تا از دسترس حیوانات خانگی و حشرات دور باشد.
لوده‌بافی در گذشته جز مشاغلی بوده که در گذشته هم در شهر و روستای شهرستان جهرم وجود داشته، ولی در حال حاضر به صورت خیلی محدود در روستای گاره در بخش خفر و روستای بهجان در بخش سیمکان شهرستان جهرم بافته می‌شود.

 

[ماه تیتی]

نمدبافی و صنایع دستی با پشم و موی بز

در گذشته مشاغلی نیز بوده که با موی بز که آن را تبدیل به نخ می‌کرده‌اند، وسایل و ابزاری می‌ساخته‌اند. از جمله‌ی این وسایل به جوال، جُلَک، رُووار یا رووال، شیوه، کلاه نمدی، کُردک و زیرانداز نمدی می‌توان اشاره کرد.

جوال کیسه‌ی بزرگی جهت حمل آرد و گندم بوده است که از نخ و موی بز بافته می‌شد و آن را روی چهارپایانی مانند الاغ می‌گذاشتند. جلک نیز بافته‌ای از موی بز برای حمل جوال بود که دو طرف آن را روی الاغ می‌گذاشتند. رووار نیز همان رویه بافته شده از موی بز است که توسط بانوان بافته می‌شد.

شیوه نیز تخت گیوه بود که از چندلایه از جنس پارچه دبیت یا کتان کهنه، جین و موی بز درست می‌شد. کلاه نمدی نیز نوعی کلاه استوانه‌ای شکل بود که با نمد درست می‌شد و هم‌اکنون نیز برخی عشایر و طوایف از آن استفاده می‌کنند.

کُردک نوعی پوشاک است که نمدمالان آن را از پشم گوشفند و موی بز درست می‌کردند و چوپانان هنگام سرما و بارندگی آن را روی دوش می‌انداختند. نمد نیز نوعی فرش و زیرانداز از جنس موی بز و پشم گوسفند بوده است. در قدیم کارگاه‌های نمدمالی و نمددوزی در مناطق کوشکک و محله‌ی علی‌پهلوان جهرم وجود داشته و اکنون از بین رفته است.

 

[ماه تیتی]

ساخت ظروف مسی

ساخت صنایع دستی با مس در جهرم در گذشته بسیار رونق داشت. در حال حاضر نیز بازار مسگران جهرم در انتهای شرقی بازار اصلی سرپوشیده است.

در قدیم در گوشه‌ی دکان‌های سیاه شده از دود مسگری، همواره کوره و دمی کوچک از جنس پوست برّه وجود داشت که با زغال افروخته می‌شد و برای لحیم‌کردن قطعات‌ساخته شده و همچنین سفیدکردن طروف مسی استفاده می‌شد. امروزه کوره‌های گازوئیلی و گازی جای دم و بوته را گرفته‌اند.

تعداد مسگران در این بازار اندک و رو به کاهش است، به طوری که در حال حاضر تنها یک نفر کار مسگری می‌کند. علت این امر، عدم تمایل نسل جوان و تحصیل‌کرده امروز به صنایع دستی و گرایش به مشاغل دفتری است، همچنین به علت وجود ظروف جدید، مثل: تفلون یا مس‌های کارخانه‌ای، تولیدات آنها مثل گذشته، خواهان ندارد.

امان‌الله شعبانی تنها مسگر جهرم است که وسایل مسی می‌سازد. مسگر پیشه اجدادی اوست؛ او سی سال است در مغازه خود، ورقه‌های فلزی مس را می‌کوبد و با مهارتی خاص، انواع وسایل را از آن می‌سازد؛ اما سایر مسگران بازار کارهایی نظیر تعمیرات، خرید و فروش ظروف مسی و رویی را انجام می‌دهند.

دکان‌های مسگری جهرم تا نزدیک به ۲۰ سال پیش، بسیار فعال بودند، اما به تدریج از رونق افتادند، به طوری که الان در بازار جهرم مغازه‌های انگشت‌شماری، تعمیر، فروش و سفیدگری مس دارند و مغازه‌های فروش ظروف چینی و رویی (معدنی) و پلاستیکی جای بقیه‌ی مسگران را گرفته‌اند.

 

[ماه تیتی]

تشک و لحاف‌دوزی

در روزگار قدیم، استفاده از لحاف در جهرم مرسوم بوده است و هنوز هم به طور انگشت‌شمار لحاف‌دوزانی مشغول به این حرفه‌اند. لحاف‌دوزان جهرمی علاوه بر لحاف، تشک، بالش و متکا نیز درست می‌کنند و به علاوه، پنبه‌زنی یا به تعبیر جهرمی‌ها، پنبه هم چرخ می‌کنند.

عمده‌ترین وسایل و ابزار کار یک لحاف‌دوز؛ نخ (نخ پنبه یا نخ ترکیبی از پنبه و نایلون) سوزن لحاف‌دوزی، چرخ یا کمان پنبه‌زنی و انگشتانه یا انگشت‌دانه است. برای دوخت یک لحاف ابتدا دو نوع پارچه که یکی به عنوان رویه و دیگری به‌عنوان آستر استفاده می‌شود، به سلیقه مشتری انتخاب می‌شود.

رویه‌ی لحاف از به هم‌دوختن قطعات پارچه‌های ترمه، ساتن، مخمل یا پنبه‌ای رنگین مخمل و آستر آن از پارچه‌های ارزان قیمت مثل چلواری (کتان) یا تتران و متقال و چیت درست می‌شود. نقش‌های معروف لحاف زمینه‌ی قلمکار و گل وسط و کناره یا حاشیه پهن است که از کتان ساده و رنگ‌های متفاوت درست می‌شود.

درون لحاف را پشم یا پنبه‌ای که حلاج آن را زده است، می‌گذارند و پس از پر کردن و دوختن رویه‌ی آن، با چوب تشک‌صاف‌کن آن را صاف می‌کنند و سپس با سوزن لحاف‌دوزی که هفت تا ۱۰ سانتی‌متر است و نخ پنبه‌ای یا کتانی از وسط آن را می‌دوزند. لحاف‌دوزان طرح‌های متعددی برای دوخت لحاف دارند و بدون نقشه، طرح‌های زیبایی با نقوش ستاره‌ای، ترنجی، قلبی و… روی لحاف می‌دوزند. از لحاف‌دوزان جهرم یکی دو نفر در بازار سرپوشیده و کنار مسجد نو می‌توان اشاره کرد

 

[ماه تیتی]

صنایع دستی با هسته خرما

شهرستان جهرم یکی از قطب‌های مهم تولید خرما در استان فارس به شمار می‌رود و ضایعات نخل، به بخش‌هایی چون: هستهٔ خرما، گُرز (چوبی که برگ‌های نخل به آن چسبیده)، دنباله و انتهای برگ نخل که پس از بریدن برگ، متصل به نخل باقی می‌ماند (تُوَختَک)، تنه درخت نخل (مِخینه)، خوشه نخل (پَنْگ)، لیف خرما (پیریچه) و … که استفاده خاصی ندارد، معمولاً دور ریخته می‌شوند.

ضایعات نخل در حاضر در ساخت چوب مصنوعی و ورقه‌های نئوپان، تولید خوراک دام از سرشاخه‌ها، تولید کاغذ و کود گیاهی استفاده می‌شود؛ اما قدرت‌الله مرزوقی، درودگر پیرجهرمی، نخستین کسی است که زیبایی‌های نخل را به خانه‌اش که کارگاهش نیز است، کشانده و موفق شده تزئینات ساخته‌شده از هسته‌های خرما و ضایعات نخل را در بازارهای داخلی و خارجی به فروش برساند.

وی ۵۰ سال است با ضایعات نخل به ویژه هسته خرما، انواع وسایل منزل، دکوری می‌سازد. متأسفانه هنر وی را نیز در جهرم جز خودش، توسط شخص دیگری ادامه نداده است.