هنری صنایع دستی کاشان

[دختر خوشگل انجمن]

انجمن رمان نویسی کافه نویسندگان

شَعربافی یا شربافی یکی از صنایع دستی کاشان است .شعر بافي همان پارچه بافي است كه جولائي نيز گفته مي شود . در فرهنگ فارسي شعر به معناي موي باريك و موي انسان يا حيوان مي باشد و به بافنده اين كار موباف مي گويند . تاريخ دقيق اولين دستگاه بافندگي معلوم نيست . شايد بتوان گفت ، هنر پارچه بافي در ايران قدمت چندين ساله دارد . در حال حاضر حدود 50 دستگاه شعر بافي در محله ها و كارگاه هاي قديمي كاشان فعال مي باشد . پارچه هاي شعر بافي كه در كاشان توليد مي شود بيشتر به مناطق غرب و كرد نشين كشور فرستاده مي شود و داراي ابعاد مختلفي است . به دليل بافت ساده آن مي توان قدمت آن را بسيار دورتر از ديگر بافته ها دانست .

 

[دختر خوشگل انجمن]

انجمن رمان نویسی کافه نویسندگان

بافتن شَعرِ پشمی در یزد و اصفهان و شَعر ابریشمی در کاشان رواج داشت که اکنون در معرض فراموشی و نابودی است.نقشهٔ خاصی برای بافت شَعربافی وجود ندارد و به دو شیوه ساده و میله‌ای (راه‌راه) بافته می‌شود. شعر ساده را بیشتر به رنگ‌های بنفش، زرشکی، مشکی، زرد، بادنجانی، سبز، گلی برای لباس زنان و شعر میله‌ای را به شکل سیاه و سفید به عرض ۲ متر و طول ۱٫۵ متر برای لباس مردان می‌بافند.

 

[دختر خوشگل انجمن]

انجمن رمان نویسی کافه نویسندگان

رسم است که نام بافنده با نشان طلایی در سر و ته پارچه درج شود. گفتنی است که در گذشته، (تا حدود ۵۰ سال پیش) بافندگی با دستگاه شعربافی، بسیار دشوار بوده و تنها از عهده جوانان بر می‌آمده‌است. اما یکی از شَعربافان قهار آن دوره به نام حاج حبیب الله خادم قطعه‌ای را به این دستگاه اضافه می‌کند که کار با آن را بسیار ساده تر می‌نماید. این قطعه چک (با فتحه حرف چ) نام دارد و ساختار ساده‌ای دارد.ایشان هم اکنون در قید حیات بوده و ۹۰ سال سن دارند. شعربافی در کاشان در این مقاله، شعربافی به عنوان یکی از مهم ترین صنایع دستی ایران به ویژه در شهر کاشان مورد بررسی قرار گرفته است. شعربافی، جولایی یا پارچه بافی دارای قدمت تاریخی در ایران می باشد. در این میان، کاشان به عنوان مرکز بافت پارچه های ابریشمی و شعربافی معرفی گردیده و به موازات هنر قالیبافی و پس از آن، رایجترین حرفه در کاشان بوده است.

 

[دختر خوشگل انجمن]

انجمن رمان نویسی کافه نویسندگان

شعربافی از جمله هنرها و صنایعی است که حدود 350 سال پیش، به وسیلۀ دستگاهی انجام میشد و در هر کوی و برزن، مردم به این کار مشغول بودند و « ماکوپران » به نام از طریق آن، امرار معاش میکردند. شَعر در بافندگی، نوعی پارچه است که با ابریشم بافته می شود . بافت این پارچه توسط دستگاه نساجی چهار وردی انجام میگیرد

 

[دختر خوشگل انجمن]

انجمن رمان نویسی کافه نویسندگان

در بافت این پارچه که به دو شیوة ساده و میلهای یا راه راه بافته میگردد، از نقشۀ خاصی استفاده نمیشود . شعر ساده در رنگهای بنفش، زرشکی، مشکی، زرد، بادنجانی، سبز و گلی در عرض و طول دو متر برای لباس خانمها، و شعر میلهای به رنگ سیاه و سفید، به عرض دو متر و طول یک و نیم متر برای لباس آقایان بافته می شد. درجِ نام بافنده با نشان طلایی در سر و ته پارچه در کارگاههای بافندگی رایج است. بافت شعر ابریشمی نیز در کاشان و نوع پشمی آن در یزد و اصفهان رایج بوده است. این هنر باستانی و همیشگی که در قرون اولیۀ اسلامی، جو لاهی و بعدها شعربافی نامیده میشد، در عصر سلاجقه به موازات ترقی عظیمی که در همۀ صنایع پدید آمد، به حداکثر رونق و ترقی بی سابقه ای رسید.

 

[دختر خوشگل انجمن]

انجمن رمان نویسی کافه نویسندگان

با آنکه از منسوجات آن دوره آثار چندانی باقی نمانده، دانشمندان باستانشناس از قراین و امارات معتبر، چندین قطعه پارچه های بافت یک نوع کاشان را تشخیص داده اند؛ از آن جمله یکی از محققین این فن می نویسد : «پارچۀ دیگر هست که منسوب به شهر کاشان است و در آن اشکال و رسومی دیده میشود که رابطۀ بسیار قوی با اشکال افسانه ای قبل از اسلام دارد و از جمله آن ها گل آفتابگردان و اشکال اسب هایی است که غلاف شمشیر مقدس از پهلوی آن ها آویزان است. در یکی از این نوع پارچه ها، تصویر دو سوار دیده می شود که درختی میان آنهاست و هر یک از آنها بازی در دست دارد و در زیر اسب هر کدام، شیری خفته است و این اشکال در منطقه هایی محدود به دو حاشیه می شود . در پارچۀ دیگری از همین نوع، تصویر کرکس دو سری با بال های گشاده دیده میشود که میان آن ها سر تاجداری است و در دو طرف آن شکل شیر بالداری دیده میشود» (صنایع ایران بعد از اسلام، ص ۲۳۳) تاریخچۀ شعربافی شهر کاشان سابقۀ هنر نساجی به حدود هشت هزار سال پیش از میلا د می رسد . بر اساس نقش برجسته های موجود از زمان هخامنشیان و اشکانیان، بافت پارچه های نفیس در ایران رایج بوده و در زمان ساسانیان به اوج شکوفایی خود رسیده است

 

[دختر خوشگل انجمن]

انجمن رمان نویسی کافه نویسندگان

این صنعت پس از ظهور اسلام نیز همچنان پر رونق بوده است. در کاشان نام پارچه بافی با شعربافی مترادف است. دست بافته های محلی مانند دارایی بافی، ترمه بافی و مخمل بافی و ... که با دستگاههای دو وردی و چهار وردی بافته میشوند، نیز با این نام خوانده میشوند. شعربافی یا ابریشمبافی کاشان از زمان رشیدالدین فضل الله شروع شد . زمانی که او یک سری صنایع را در ربع رشیدی، احیا و منسجم کرد، یک سیستم بازرگانی راه اندازی معروف شد . رشیدالدین « طراز » کرد که سالها بعد از دورة سلجوقی و ایلخانی به فضل الله، این طراز را با نظارت حکومت و همکاری تجار محلی شوش و شوشتر، و نیز کاشان و خوارزم اداره می کرد و در نهایت هم تجار سهمی از این تجارت داشتند و هم مبالغ کلانی به خزانۀ مملکتی میرسید، به گونه ای که در آن تاریخ بیشتر خزانۀ کشور از تجارت پارچه و نساجی انباشته میشد.

 

[دختر خوشگل انجمن]

انجمن رمان نویسی کافه نویسندگان

از مشخصات پارچه های کاشان در عهد سلجوقی ، نقش و نگار آن هاست که با تصاویر ظروف سفالی آن عهد یکسان میباشد. همچنین نقوشی مانند خرگوش در حال دویدن دیده میشود که اختصاص به مصنوعات کاشان داشته است . (ر.ك: تاریخ اجتماعی کاشان، ص ۲۱۵) در سدة هفتم هجری، هنگامی که مارکوپولوی ایتالیایی به کاشان آمد، مخمل و سایر منسوجات ابریشمی این شهر، چنان مشهور و ممتاز بود که توجه او را کاملاً جلب کرد .(میراث ایران، ص ۴۹۵) . در دورة مغول بر اثر ارتباط مستقیم با صنایع چین، تغییرات مهمی در طرح های بافندگی و نقوش منسوجات به وجود آمد و صورت حیوانات افسانه ای مانند اژدها، عنقا و سیمرغ و غیره روی پارچه ها نمودار گردید. از حیث تنوع و جنس و مقدار تولید نیز ترقی و افزایش محتو ایی یافت تا آنکه در دورة تیموریان، منسوجات کاشان رونق و پیشرفت بهسزایی یافته، کارخانه های این شهر، منسوجات خود را به اطراف و اکناف عالم اسلامی صادر مینمو د (صنایع ایران بعد از اسلام ، ص ۲۳۹) صنعت نساجی در اوایل عهد صفویه، بیش از پیش رو به توسعه، تنوع و ترقی گذاشت، و در سدة دهم و یازدهم به خصوص در عصر شاه عباس اول، به اوج تکامل خود یا دورة درخشان و طلایی صنایع کاشان رسید، چنانکه به عقیدة آندره گدار، مدیر کل باستانشناسی سابق ایران : «ترقیات شگفت انگیز و موفقیت های شایان صنایع کاشان در سدههای ششم و هفتم هجری، بار دیگر نیز در سده های دهم و یازدهم، یعنی همزمان با ترقی و تمدن باشکوه اصفهان با مقیاس وسیع تری در کاشان تجدید شد» همانجا) در این دوره، انواع و اقسام منسوجاتی که هر یک هم کارگران و هم دستگاه و ابزار مخصوصی داشت، بسیار متنوع و دامنهدار بود.

 

[دختر خوشگل انجمن]

انجمن رمان نویسی کافه نویسندگان

مؤلف زینت المجالس در همان عصر مینویسد : « حرفۀ شعربافی در کاشان رواج تمام دارد و وضیع و شریف مرتکب آن میگردند، زیرا که هیچ یک از صنایع قدیمه به قدر این صنعت، دارای دستگاه های متعدد تابع آن و کارگران فنون گوناگون وابسته به رشته های متعلق به ش عربافی نداشته است .بدین سبب، بیشتر اهالی این شهر از زن و مرد و بزرگ و کوچک، هر یک به نوعی در کار شعربافی شرکت میکردند. جهانگردان اروپایی آن عصر، همگی از منسوجات ممتاز و متنوع کاشان توصیف بسیار کرده اند؛ از جمله توماس هربرت انگلیسی می نویسد: "مصرف ابریشم کاشان برای بافتن پارچه های مخمل و زری زربفت به قدری زیاد است که کارترایت انگلیسی که در حدود ۱۶۰۰میلادی در آن جا اقامت داشته، جداً معتقد است که مصرف سالیانۀ ابریشم کاشان، زیادتر از مصرف یکسالۀ ماهوت لندن است و هنر عالی تر آنها رنگآمیزی پارچههای ابریشمی و کتان و دیگر گل و بوته هایی که از چرم میسازند، میباشد" » (سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس، ۱۶۲/۱) تاورنیه فرانسوی گوید : « در کاشان، عدة کثیری صنعتگر و کارگر ابریشم کار هست که خیلی خوب کار میکنند. زری های خوب از طلا و نقره میبافند که بهترین زری های ایران است.» (سفرنامه تاورنیه، ص ۵۹۶) شاردن، جهانگرد ایرانشناس فرانسوی نیز مینویسد : « اساس ثروت و حیات مردم کاشان از صنایع نساجی و ابریشم بافی و تهیۀ قطعات زربفت و نقره بافت تشکیل شده است. در هیچ یک از بلاد ایران، مصنوعات مخمل و ساتین و تافته و ابریشم و قطعات زربفت و نقره بافت، و زری های ساده و گلدار ابریشمی بیشتر از کاشان و حومۀ آن تهیه نمیگردد.

 

[دختر خوشگل انجمن]

انجمن رمان نویسی کافه نویسندگان

تنها در یکی از نقاط حومۀ شهر هزار کارگر ابریشمباف وجود دارد. این آبادی که آران نام دارد، در فاصلۀ دو فرسخی شهر می باشد، و از دور همچون شهر زیبایی جلوه گر است و دارای دو هزار باب خانه باغچه و ششصد باغ زیبا میباشد» (سفرنامه شاردن، ص ۸۵ از دورة مشروطیت به واسطۀ اوضاع آشفته و پرآشوب کاشان و ناامنی راه های آن، که قریب پانزده سال در اختیار یاغیان قرار گرفت، کمتر کاروان و مال التجاره ای از دستبرد راهزنان در امان بود، به اجبار صنعت شعربافی متوقف گردید، مگر در معدودی از کارگاه ها که پارچه های پنبه ای برای مصارف محلی بافته میشد . طبق آماری که از سال ۱۲۹۸ (پس از رفع غائله نایب حسین) در دست هست، از مجموع هفت هزار دستگاه های شعربافی قدیم، فقط ۷۵۰ کارگاه پارچه پنبه ای (وطنی باف ) و ۲۶۲ کارگاه ابریشم باف دایر بود که مصرف ابریشم سالیانۀ آنها ۱۱۱۷۴ من تبریز میگردید و قریب به شش هزار دستگاه دیگر آن در طی انقلاب های گذشته از میان رفته بود . از آن تاریخ به بعد، وضع بافندگی دوباره رو به بهبودی نهاد، تا آنکه در سال ۱۳۲۷ شمسی طبق ممیزی دقیق مالیاتی که به عمل آمده، تعداد دستگاه های وطنی باف به دو هزار و کارگاههای ابریشمی به پانصد عدد رسیده بود.