نقد سینما * نقد و بررسی فیلم دلهره‌آور دشمن*

[ReiHan]

نقد و بررسی فیلم دشمن
دشمن(enemy) اثر سورئال دنیس ویله نوو کارگردان برجسته فرانسوی-کانادایی است. پیش از این با آثاری همچون Incendies و prisoners می‌توانستیم تولد یک کارگردان بزرگ را پیش بینی کنیم. این اثر دومین همکاری ویله نوو با جیک گیلنهال است که همچون اثر قبلی تحسین منتقدین سینمایی را برانگیخته است هرج و مرج یک نظم کشف نشده است داستان فیلم با این عبارت از کتاب همزاد ژوزه سارماگو شروع میشود و زندگی آدام یک استاد تاریخ را روایت می کند.

 

[ReiHan]

این فیلم مدام از نماد و نشانه استفاده می‌کند و به همین سبب به تعبیر عده‌ای که سینما را نمادین و مضمونی نگاه می‌کنند، صفاتی همچون فلسفی، سورئالیستی، روان‌شناختی و حتی سیاسی را به یدک می‌کشد. از تعابیر و مضامین جنسی/رفتاریِ فروید گرفته تا رویکردی ضدِ دیکتاتوری و اپوزیسیونی که به فیلم دشمن سنجاق شده است، آن را بیشتر از دیگر فیلم‌هایش در مرکز توجه این جنس مخاطب قرار می‌دهد. اما هدف نگارنده در این مطلب این است که نشان دهد که فیلم دشمن نه تنها فلسفی و روان شناختی نیست، بلکه از مدیوم سینمایی پرت، مفهوم‌زده، فاقد محتوایی مناسب بوده است.

 

[ReiHan]

فیلم دشمن با الهام از رمانی به نام «بدل» (The Double/The Duplicated Man) اثر «ژوزه ساراماگو» (José Saramago) ساخته شده است و بر همین اساس فیلم در لایه اول، یک تعقیب و گریز معمایی را نشان می‌دهد. اما هر چه در طول فیلم پیش می‌رویم، فضای وهم آلود و کدهای غیر رئالیستی داده شده توسط فیلم این حس را به مخاطب تلقین می‌کند که گویی در حال تماشای اثری فرای واقعیت و فرای پوسته‌ای است که لایه‌ی اول نشان می‌دهد. اما واقعیت این است که کنش‌ها و رویدادهای لایه‌ی اول فیلم و همچنین کدها و نمادهای استفاده شده در لایه‌های زیرینِ فیلم در صورت وجود، نه با منطق دنیای بیرون و نه منطق جهان فیلم همخوانی ندارند. فرض نگارنده بر این است که مخاطب این مطلب فیلم دشمن را دیده باشد؛ پس از بازتوضیح قصه‌ی فیلم و خط و ربط آن پرهیز می‌کنم.

 

[ReiHan]

فیلم دشمن از نقطه دید «آدام بل» که در ابتدا یک استاد ساده‌ی تاریخ معرفی می‌شود شروع شده و چیزی که در پلات اولیه‌ی زندگی وی دست‌گیر ما می‌شود تنها این است که روزمره‌ای تکراری و کسل‌کننده دارد. سپس در رویدادی ساده و تصادفی، متوجه وجود فردی عینا شبیه به خود می‌شود؛ پس دست به کار می‌شود تا این فرد را تعقیب کند. فیلم دشمن بر اساس این گره که هم‌زاد پیدا شده توسط آدام چه کسی است شکل می‌گیرد، اینکه آیا این هم‌زاد واقعیتِ دنیای فیلم یا توهم ذهن آدام است، مخاطب را برای کشف پاسخ آن تا انتها نگاه می‌دارد.

 

[ReiHan]

تعلیق اصلی فیلم این مسئله است که این دو همزاد؛ آدام و آنتونی هر دو با بازی جیک جیلنهال، دو شخص مجزا و کاملا مشابهند که در خصومتی ناخواسته قرار می گیرند یا با شخصی دارای شخصیت دوگانه روبرو هستیم؟ پاسخ به این پرسش ساده نیست. در واقع امکان بررسی و نتیجه گیری در این زمینه تا حدی زیادی به میزان دقت و واکاوی تک تک صحنه ها بستگی دارد. با این حال هم شاید میان نظر بینندگان مختلف، جمع بندی واحدی وجود نداشته باشد. اگر بتوانید با ریتم کند و داستان کم دیالوگ و فضاسازی های آبستره فیلم کنار بیایید آن وقت کارگردان فیلم را در ساختن چنین فیلمی تحسین خواهید کرد. چون کارگردان فیلم دقیقا می دانسته که می خواهد بسازد و خواسته اش را با قوت اجرا کرده است به همین دلیل مثلا تصویری که از تورنتو در فیلم ارائه می شود حتی برای کسانی که سالها در آنجا زندگی کرده اند تازگی دارد و به خوبی نشان دهنده شهری مدرن و ازهم گسیخته، کسالت بار و ناقص و کاملا متناسب با شخصیت های داستان فیلم است.

 

[ReiHan]

با وجود شباهت زیاد و اینکه نامزد آدام (ماری با بازی ملانی لوران)و همسر آنتونی (هلن با بازی سارا گدون) حتی از روی صدا هم قادر به تشخیص این دو از هم نیستند، و یا با توجه به خوابی که آدام از صحنه های باشگاه زیرزمینی می بیند و عدم تعجبش در مواجهه با رتیل در انتهای فیلم شاید به پاسخ دوم برسیم اما شخصیت هوسباز آنتونی که از ابتدای فیلم تابلوی رفتاری خود را به نمایش می گذارد (در باشگاه و همچنین پس از تماس آدام با او برای ملاقات، که باید به همسرش که به روابط او با زنی دیگر مشکوک است توضیح دهد، و از همینجا می فهمیم که به احتمال زیاد فردی که در باشگاه شبانه شرکت کرده آنتونی بوده. و اگر دقیقتر به فیلم نگاه کنید، حلقه ی انگشت و سرایدار خانه اش، مشخص می کند که در ابتدای فیلم هم او را دیده بودیم، به همراه رفتار او در قبال دیدن ماری و دنبال کردن او و نقشه کشیدن برای تصاحب چند ساعته ی او)، همه بر جدا بودن شخصیت او از آدام، با آن حالت ضعف اعتماد به نفس و سردمزاجی حکایت دارد

 

[ReiHan]

در نمایی از فیلم، افراشته شدن جسم عجیب عنکبوت/رتیل مانند عظیم بر سر آسمانخراش که اولین تصویر رویا گونه ی فیلم است، بیننده را دچار حس تعجب و سرگردانی می کند و در تکمیل آن، در نمای پایانی که آدام پس از باز کردن نامه ی متعلق به آنتونی (و دیدن کلید باشگاه زیرزمینی، ظاهرا تصمیم دارد به آنجا برود) و برای تکرار سوال به اتاق هلن می رود، در نمایی تکان دهنده از رُتیلی بزرگ –و به طور عجیبی بدون حس تعجب یا ترس برای آدام- ، حس تکرار صحنه ی دیده شده در ابتدا و اواسط فیلم و سوال چگونه ارتباط دادن این تصاویر به هم، بیننده را سردرگم و به همین حال رها می کند... (و شاید پس از این و با دیدن برای بار دوم فیلم، حتی نمایش نمای سیم های برق قطار برقی که شباهت زیادی به تار عنکبوت دارند، حس ترجیع بند بودن این حشره را بیشتر القا کند).

 

[ReiHan]

نکته ی موجود در مورد عکس آدام و هلن، نگاهی به پوستر اصلی فیلم که در آن همه ی شهر و رتیل عظیم قرار گرفته بر فراز آسمانخراش را در سر آدام می بینیم و این نکته که مادر آدام به او در مورد رویایش برای بازیگر شدن یا لزوم علاقه اش به بلوبری تاکید می کند (و در یک جمع بندی کلی نگاه کنید به شخصیت آنتونی که ملغمه ای خود ساخته است از آرزوها و تمایلات آدام؛ شخصیتی با اعتماد به نفس، هوسباز و رها (حتی دیدن زنی با لباس خاص در هتل محل قرار با آنتونی و زنی که بر روی سقف راه می رود هم نشان از این تمایلات دارند) و حتی عاشق بلوبری -به خواست مادرش-)، نگرانی نسبتا عجیب و بی مورد هلن در مورد شخص شبیه آنتونی و احساس اینکه آنتونی چیزی را می داند که به او نمی گوید -که نشان از حس درونی آدام از شک واقعی همسرش به او در دنیای واقعی دارد- همه دال بر این مطلبند که شخصیتی که دچار کابوس شده خود آدام است

 

[ReiHan]

آدام فردی ست دچار را*بطه ای مسموم با مادر خود (این را*بطه ی شکننده و آزار دهنده برای آدام را در نشانه های بارز و فراوان فیلم از جمله سرکوب میل بازیگر شدن آدام، اصرار مادر به مصرف بلوبری، بازدید او از آپارتمان جدیدش، لزوم آدام -یا آنتونی- به بازدید مکرر مادر، عدم تمایل مادر به پاسخگویی صریح به فرزند درباره ی سوالات و سرکوب سوال، ایرادگیری به نحوه ی زندگی آدام در زندگی زناشویی و یادآوری مشکلاتش با زنان یا مردان و همچنین نماد واضح رتیل (این کلیدی ترین تصویر فهم فیلم) که در روانکاوی یونگ نماد را*بطه ی مسموم با مادر و همچنین در تعبیر خواب ها به عنوان نمادی از سرنوشت، معلم، فرد حقه باز یا نابودگر و در نزدیک ترین تعبیر، به عنوان نمادی از این است که شما با دشمنانی احاطه شده اید که باعث بروز کمبودهایی در زندگی شما شده اند) که دچار کابوس هایی در را*بطه با تمایلات درونی و فروخورده ی خود شده است.

 

[ReiHan]

در عنوان بندی فیلم عبارت بر اساس کتاب همزاد نوشته ژوزه سارماگو را میتوان دید. اما توجه به این نکته مهم است که در کتاب سارماگو اثری از عنکبوت های ریز و درشت نیست.پس میتوان دشمن را نه فیلمی اقتباسی بلکه الهام گرفته از کتاب سارماگوو دانست. ویله نوو علاوه بر صحنه ای که که در آن عنکبوت عظیمی را در حال حرکت بر فراز شهر تورنتو با آن تم بیمار و یرقان وار به تصویر میکشد، در طول فیلم نمای هایی از شبکه سیم و کابل برق را نشان می دهد که بی شباهت به شبکه تار عنکبوت نیست .گویی مردم در ناخود آگاه خود و در روزمرگی های تکراری شان در این تار عنکبوت گرفتار گشته‌اند. شاید بتوان کلید حل معمای دشمن را در همان 5 دقیقه ابتدایی فیلم با مونولوگ های پیوسته و گاهی منفصل آدام یافت. جایی که او به عنوان یک استاد تاریخ از دیکتاتوری و عنصر مشترک کنترل در همه انواع حکومت های توتالیتر سخن به میان می اورد. اگر چه میتوان ریشه نوع نگاه این استاد تاریخ در مورد حکومت را الهام گرفته از تفکر سارماگو در مورد نظام های توتالیتر دانست، اما آنچه مهم می نماید تاکید مکرر فیلمساز بر عنصر کنترل و ارتباط آن با استبداد را در نظر گرفت.