سازهای زهی یا زه‌صداها آن رده‌ای از سازها هستند که در آن‌ها صدا از لرزش زه، تار یا سیم به وجودمی‌آید. معمولاً با زخمه زدن، ضربه زدن یا کشیدن آرشه بر روی این زه‌ها صدای دلخواه از ساز به گوش می رسد.
سازهای زهی به 3 دسته تقسیم‌بندی می‌شوند:
سازهای زهی آرشه ای: در ساز های موسیقی غربی شامل: ویولن – ویولنسل – ویولا – کنترباس
در سازهای موسیقی ایران شامل: کمانچه – قیچک
2.ساز های زهی زخمه ای: در سازهای موسیقی غربی شامل: هارپ – ماندولین – کلاوسن (هارپسیکورد) – بانجو
در سازهای موسیقی ایران شامل: تار – سه تار – تنبور
3.ساز های زهی کوبه ای:در سازهای موسیقی غربی: پیانو
در سازهای موسیقی ایران: سنتور
ساززهی زخمه ای: صدا سازهای زهی زخمه‌ای، با زخمه زدن انگشت یا مضراب بر سیم به گوش می رسد. بیشتر سازهای زهی زخمه‌ای از خانواده بربط‌ها هستند ازجمله گیتار، گیتار بیس، سی‌تار.
ساززهی کمانه ای: دسته‌ای از سازهای زهی که صدای زه‌های آن‌ها با استفاده از آرشه یا کمانه به گوش می رسد، سازهای کمانه‌ای نام دارند. عمل به صدا درآوردن زه‌های سازهای کمانه‌ای باکمانه را، کمانه‌کشی می‌گویند. ویولن و کمانچه نمونه‌ای از سازهای زهی کمانه‌ای هستند.
ساز زهی ضربه ای: در این روش از نواختن، صداها با ضربه زدن بر روی زه یا سیم ایجاد می‌شوند. سنتور از نمونه سازهای زهی ضربه‌ای هستند. در سازهای زهی کمانه‌ای گاه اجرای چوب‌کمانه‌ای به صورت زنشی (با زدن چوب کمانه بر روی سیم‌ها) انجام می‌شود که این نوع اجرا را می‌توان نوعی نواختن ضربه‌ای به‌شمار آورد.
سازهایی که صدای آن ها توسط ارتعاش سیم یا زه به گوش می رسد . توسط آرشه یا کمان(چوبی اندکی خمیدگی )که رشته‌های مو اسب در طول آن محکم کشیده شده است، نواخته می‌شود.
سازهای این خانواده سازهای زهی – آرشه ای به ترتیب از زیرترین تا بم‌ترین عبارت‌اند از: ویولن، ویولا، ویولنسل و کنترباس.
تمام خانواده این سازهای زهی – آرشه ای دارای چهار سیم و فاقد پرده‌بندی بر روی دسته می‌باشند و ازنظر شکل ظاهری به یکدیگر شبیه هستد. تفاوت آن‌ها در رنگ صوتی و اندازه هر ساز است.
سازهای زهی – آرشه ای معمولاً با آرشه نواخته می‌شود ولی در مواردی سیم‌های ساز را با دست به صدا درمی‌آورند که اصطلاحاً به آن پیتسیکاتو می‌گویند. در تمام سازهای زهی – آرشه ای وسیله‌ای برای تضعیف صدا؛ تغییر رنگ صوتی ساز بکار می‌رود که سوردین نامیده می‌شود.
سازهای زهی در میان تمام گروه‌های دارای بیشترین تنوع صوتی و پهناورترین گستره بیانی هستند. نقش سازهای زهی در آثار ارکستری بیش از هر گروه دیگری از سازهاست.
در آرشه سازهای زهی، برای اینکه صدای سیم‌ها توسط آرشه به‌خوبی به گوش می رسد، از وسیله‌ای به نام کلیفون یا کالیفون استفاده می‌کنند. کلیفون سخت و شکننده و زردرنگ است که در ساختن صابون و لاک و الکل و جوهر و غیره کاربرد دارد و همانطورکه گفته شد آن را به آرشه ویولن یا کف دست آکروبات‌ها هم می‌مالند.
کوچک‌ترین ساز خانواده زهی – آرشه ای محسوب می‌شود که دارای زیرترین گستره صوتی در این خانواده می‌باشد. ساخت ویولن در ایتالیا و توسط خاندان‌های استرادیواری، گوارنری و آماتی در سده هفدهم و هجدهم به اوج خود رسید.
وسعت صوتی ویولن حدود چهار اکتاو می‌باشد و قادر است تمام فواصل کروماتیک ایجاد کند و نت آن را با کلید سل می‌نویسند. در بهترین کتاب های ویولن که در بازار وجود دارد می توانید مشاهده کنید که هر نتی با کلید سل شروع شده است.
ویولن که در دسته سازهای زهی آرشه قرار دارد، ساز سختی است و توصیه می‌شود که از سنین کم شروع به یادگیری این ساز کنید. اما این روزها افراد مستعد زیادی هستند که هم در سنین جوانی و هم در سنین بالاتر این ساز را انتخاب کرده‌اند و بسیار موفق بوده‌اند.
ویولن را می توان از سخت ترین ساز موسیقی شناخت. باید از کودکی آن را یاد گرفت زیرا کوک ویولن باید بسیار دقیق باشد و جای انگشت گذاری آن مشخص نیست و برای فالش نشدن صدا ویولن دقت زیادی باید به خرج برد.
ویولن یکی از ساز های زهی است که کودکان علاقه زیادی دارند تا این ساز را برای خود انتخاب کنند. در نتیجه بعد از گذراندن دوره ارف می توان ساز کودک مناسبی باشد.
ساز ویولنسل خیلی بزرگ‌تر از ویولن و ویولا است که زیر چانه نگاه داشته شود، درنتیجه باید روی زمین تکیه داده شود و توسط میله‌ای فلزی قابل تنظیم در انتهای بدنه بر روی زمین قرار می‌گیرد. رنگ صوتی ویولنسل ازنظر پختگی و پرحرارت بودن صدا، شهرت و شایستگی خاصی دارد.
این ساز عضو ثابت در ارکسترها به‌صورت استاندارد است که در بخش باسِ زهی‌ها قرار می‌گیرد. همچنین، در بیشتر آنسامبل‌های دیگر نیز حضور دارد. کنسرتوها و سونات‌های فراوانی برای ویولنسل نوشته‌شده است.
ساز زهی – آرشه ای در موسیقی ایران، کمانچه نام دارد
کمانچه تنها ساز- زهی آرشه ای است که در موسیقی اصیل ایران وجود دارد. کاسه طنینی این ساز کروی شکل و توخالی است، روی دهانه آن پوست کشیده شده است و دسته آن فاقد پرده‌بندی می‌باشد. موی آرشه ( کمان) کمانچه محکم و کشیده نیست و نوازنده انگشتان دست راست خود را زیر موها انداخته و آن را می‌کشد تا عمل آرشه کشی میسر گردد.
استفاده از سیم واخون در کمانچه بسیار معمول است و نوازنده در هنگام نواختن، ساز را دور محور میله پایه که زیر ساز قرارگرفته، کمی به راست و چپ می‌چرخاند و به‌این‌ترتیب راحت‌تر آرشه کشی می‌کند.
نوعی از کمانچه معروف به نام کمانچه لری وجود دارد که پشت باز است و مردمان لر به آن «تال» نیز می‌گویند.
در این سازهای زهی – زخمه‌ای نیز عامل تولید صوت، زه یا سیم است که با زخمه زدن بر آن صدا تولید می‌شود که شامل هارپ، گیتار، ماندولین و کلاوسن
گیتار: دارای پرده‌بندی بر روی دسته ساز است.این ساز جز ترکیب سازهای ارکستر سمفونیک نمی‌باشد. در نت خوانی، نت‌های این ساز زهی – زخمه‌ای را با کلید سل می‌نویسند. کوک گیتار همیشه باید درست باشد تا از این ساز زهی صدا به خوبی به گوش برسد.
2. ماندولین: سازی است کوچک‌تر از گیتار و جزء دسته ساز زهی – مضرابی قرار دارد و دارای هشت سیم که کوک هر جفت سیم مطابق با کوک ویولن است. وسعت صوتی ماندولین حدود دو و نیم اکتاو است و در نت خوانی، نت آن را با کلید سل می‌نویسند.
3. کلاوسن: سیم‌های کلاوسن با مجموعه‌ای از مضراب‌ها، زخمه زده می‌شوند. کلاوسن از حدود 1500-1775 میلادی که پیانو کم‌کم جایگزین آن شد، مهم‌ترین ساز شستی‌دار زهی بوده است که در آثار آهنگسازان سده بیستم کاربرد دوباره‌ای یافت.
4. هارپ: این ساز عبارت است از یک قاب مثلث شکل که 47 سیم روی آن کشیده شده‌اند. در جلوی پای راست نوازنده چهار و جلوی پای چپ سه پدال قرار دارد و هر یک از این پدال‌ها صدای تمام سیم‌های همنام را نیم‌پرده کروماتیک زیر می‌کند و نت‌های هارپ بر روی خطوط حامل مضاعف نوشته می‌شود.
سازهای زهی – زخمه‌ای در موسیقی ایران
سازهای زهی – زخمه‌ای که در ایران نواخته می‌شوند شامل موارد زیر است:
1-تار:کاسه طنین این ساز زهی – زخمه‌ای به دو قسمت، کاسه و نقاره تقسیم‌شده است که بر روی هر دو قسمت پوست کشیده شده است و خرک روی پوست کاسه قرار می‌گیرد. تار دارای 6 سیم است و روی دسته ساز تار 26-28 پرده وجود دارد که جای آن‌ها ثابت نیست و در دستگاه‌های مختلف ممکن است تغییر کند. تار مضراب یا زخمه‌ای کوچک از جنس فلز(برنج) که انتهای آن با موم پوشیده شده است، نواخته می‌شود.
2-سه‌تار: روی کاسه طنینی ساز سه‌تار که گلابی‌شکل و کوچک‌تر از تار است، چوب پوشیده شده، دارای سوراخ‌هایی برای انعکاس صوت است و درنتیجه سازی بدون پوست خواهد بود. اصول پرده‌بندی این ساز شبیه تار است یعنی تعداد پرده‌های آن بین 26-28 است و ناخن انگشت اشاره دست راست، مضراب این ساز محسوب می‌شود ولی تفاوت ساز تار و سه‌تار بسیار زیاد است.
3-قانون: این ساز قدمتی طولانی دارد و ابداع آن را به ابونصر فارابی نسبت می‌دهند. قانون به شکل ذوزنقه قائم‌الزاویه ساخته می‌شود. دارای 81 سیم است که هر سه سیم کوک واحد دارد (27نت).
