با خواندن و نوشتن رشد کنید,به آینده متفاوتی فکر کنید که بیشتر از حالا با خواندن و نوشتن می‌گذرد.در کوچه پس کوچه‌های هفت شهر نوشتن با کافه نویسندگان باشید
به گزارش گروه دين و انديشه "مهر"، چالش‌هاي بزرگ ناشي از بحران زيست‌محيطي، در جنبه‌هاي پيچيده و به‌هم‌پيوسته خود، همواره موردبحث بوده است. انفجار جمعيت، نابودي منابع، مصرف بيش از اندازه، گسترش فقر، آلودگي شديد و صنعتي‌شدن افسارگسيخته، به‌ظاهر چالش‌هاي بزرگي را پيش روي صاحبنظران و دست اندركاران حفظ محيط زيست مي‌گذارد. آنچه نياز به آن هر روز بيش از پيش مشخص مي‌شود، اصلاح رابطه انسان با زمين است. يك راهكار براي تجديد توازن طبيعت، جست وجو در جهان‌بيني‌هايي است كه حاوي انديشه توازن و رابطه دوجانبه هستند.
با نگاه به جهان‌بيني‌هاي مبتني بر اديان ابراهيمي، درمي‌يابيم كه سه دين يهوديت، مسيحيت و اسلام، اخلاقياتي انسان‌مدار را بنا نهاده‌اند. بنابراين طبيعت از ديدگاه اين اديان در درجه دوم اهميت قرار دارد. از سوي ديگر ، با بررسي دقيق‌تر مشاهده مي‌كنيم كه منابعي غني از ديدگاه‌هاي مثبت درباره محيط زيست در سنت عهد عتيق، در الهيات مقدس، در مسيح‌شناسي مبتني بر تجسد مسيح و در مفهوم خليفه‌الله بودن انسان در قرآن وجود دارد. سنت عهد عتيق حاوي تعهداتي است كه نسبت به همه موجودات وجود دارد. تجسد مسيح بر اين فرضيه متكي است كه از آنجا كه خداوند در شخص مسيح متجسد شد كل نظام هستي را مي‌توان مقدس شمرد و بالاخره مفهوم خليفه خدا بودن انسان بر روي زمين نشان مي‌دهد كه انسان برتري‌ها، مسئوليت‌ها و الزامات خاصي نسبت به طبيعت دارد.
اكنون بيش از سه دهه است كه انديشمندان دين‌پژوه و دانشمندان محيط زيست، آثار برجسته‌اي را در زمينه را*بطه دين و زيست بوم انجام داده‌اند و سري كتاب‌هاي مورد بحث ما از كاملترين اين تحقيقات به شمار مي‌رود.
مجموعه كتاب‌هايي كه در اين مقاله مورد بررسي قرار مي‌گيرد، اديان جهان و آموزه‌هاي زيست‌محيطي آنها را بررسي مي‌كند. قصد مديران اين پروژه اين است كه حوزه مطالعاتي جديدي را در دين‌پژوهي پديد آورند كه به اخلاقيات زيست‌محيطي معاصر كمك كند.
اين مجموعه كتاب حاصل تحقيقاتي است كه در مركز مطالعات اديان جهاني دانشگاه هاروارد طي سال‌هاي 96 تا 98 ميلادي به انجام رسيده است. مديران اين پروژه خانم مري اولين تاكر و جان گريم بودند كه همراه با گروهي از متخصصان مسئوليت اين كار را بر عهده داشتند. اين طرح عظيم از همكاري مستقيم بيش از 600 تن از محققين، رهبران ديني و متخصصان محيط زيست از سراسر جهان بهره گرفته است. كنفرانس‌هايي كه اين مجموعه بر اساس آنها تهيه شده است توسط مركز مطالعات اديان جهاني دانشگاه هاروارد سازماندهي شده و از همكاري دانشگاه باكنل و مركز "مطالعه زندگي و محيط زيست جامعه انساني امريكا" برخوردار بوده است.
مجموعه‌كتاب‌هاي "اديان جهان و محيط زيست" نه دين بزرگ را در مجلداتي جداگانه مورد بررسي قرار مي‌دهد. اين مجموعه كه در اينجا بر اساس تاريخ انتشار كتاب‌ها معرفي مي‌شوند، شامل اين آثار است :
1- كتاب بودا و محيط زيست (پيوند با اعمال)
اين كتاب در سال 1997 ميلادي به سرويراستاري مري اولين تاكر و دانكن ريوكن ويليامز در پانصدونه صفحه به چاپ رسيد. در بخشي از معرفي اين كتاب مي‌خوانيم : "با توجه به چالش‌هاي موجود كه بر اثر بحران‌هاي زيست‌محيطي به وجود آمده است، تعاليم آيين بودايي در مورد ارتباط دروني همه اشكال حيات مي‌تواند در بازيابي رابطه متقابل و منطقي انسان با طبيعت بسيار موثر باشد. در اين مجموع بيست دين‌پژوه و كارشناس محيط زيست، ديدگاه‌هاي بوديسم را درباره شبكه پيچيده حيات بررسي مي‌كنند. نويسندگان، بر جنبه‌هاي سنتي بوديسم كه مي‌تواند در شكل‌دهي اخلاقيات زيست‌محيطي كارآمد، مفيد باشد، تاكيد مي‌كنند و نمونه‌هايي از پروژه‌هاي بودايي را كه در آسيا و ايالات متحده در جهت حمايت از محيط زيست، اجرا گرديده است ارائه مي‌دهند".
عنوان سرفصل‌هاي اين كتاب كه هر يك چندين مقاله را دربر مي‌گيرد عبارت‌اند از :
1) مرور كلي : دسته‌بندي موضوعات ؛
2) بوديسم تراواده و محيط زيست : الگوي تايلند؛
3) بوديسم مهايانه و محيط زيست : مورد ژاپن؛
4) بوديسم و حيوانات در هند و ژاپن؛
5) بوديسم امريكايي: تشكيل جوامع زيست محيطي؛
6) كاربردهاي جهان‌بيني زيست‌محيطي بوديسم
7؛ ) مسائل نظري و روش‌شناختي در بوديسم.
2- كنفوسيانيسم و محيط زيست (را*بطه آسمان، زمين و انسان)
اين اثر به سرويراستاري مري اولين تاكر و جان اچ. برثرانگ در سال 1998 و در چهارصدوبيست صفحه منتشر شده است. سرفصل‌هاي اصلي مجموعه مقالات آن به اين ترتيب است :
1) طبيعت نقد؛
2) زمينه پاسخ ؛
3) منابعي عقلاني از چين، كره و ژاپن؛
4) تاملات فلسفي؛
5) از اصول‌پردازي تا عمل.
يكي از منتقدين درباره اين اثر چنين گفته است: "اين كتاب ارزش بسيار فراواني دارد. كنفوسيانيسم يكي از غني‌ترين و در عين حال مغفول‌ترين منابع موثر در بينش زيست‌محيطي است و بايد در بحث‌هاي بين‌فرهنگي و در تاملات زيست‌محيطي به اندازه بوديسم و اديان بومي امريكا، مورد توجه قرار گيرد.
4- محيط زيست و هندوئيسم (فصل مشترك زمين، آسمان و آب)
اين كتاب چهارمين اثر از مجموعه اديان جهان و محيط زيست به شمار مي‌رود و تحت سرپرستي كريستوفر كي چاپل‌و مري اولين تاكر در سال 2000 ميلادي و در 656 صفحه به چاپ رسيده است.
اين اثر، نقش سنت چندوجهي هندوئيسم را در توسعه آگاهي‌هاي زيست‌محيطي در هند نشان مي‌دهد. نويسندگان اين كتاب در جست وجوي پاسخ اين سوال‌اند كه چگونه مفاهيم سنتي ناظر به طبيعت، در متون كلاسيك مي‌تواند الهام‌بخش يا مانعي در ايجاد رابطه دوستانه بين هندوهاي امروزي و محيط زيست باشد. آنها بعضي از ديدگاه‌هاي مردم عادي را در حمايت از محيط زيست توصيف مي‌كنند. سرفصل‌هاي عمده اين كتاب شامل اين عناوين است :
1) بنيان‌هاي فرهنگي: مفاهيم سنتي هندوها درباره طبيعت؛
2) فلسفه گاندي و پيدايش نوعي اخلاقيات زيست‌محيطي سرخپوستي - هندي؛
3) جنگل‌ها در متون و سنت‌هاي كلاسيك؛
4) تقدس جاري و بي‌حرمتي مخاطره‌آميز: رودخانه‌هاي يامونا، گنگا و نرمده؛
5) آيا متون و اعمال آييني هندويي مي‌تواند به اشاعه آگاهي زيست‌محيطي كمك كند؟
اين كتاب تحت نظر حوا تيروش ساموئلسون در 620 صفحه و در سال 2002 ميلادي به بازار نشر وارد گرديد. گفتمان زيست محيطي يهودي نشان داده است كه يهوديت در ذات خود دغدغه عميقي درباره رفاه و سعادت جهان طبيعي دارد. اين كتاب قصد دارد تا به گفتمان نوظهور يهوديت و محيط زيست [با روش ساختن مفاهيم متعدد طبيعت در تفكر يهودي] كمك كند تا زمينه‌ساز ايجاد الهيات طبيعي يهودي شود. آنها از منظر سنت عرفاني يهود، گفتمان زيست‌محيطي و فرمان‌هاي ديني يهودي را به چالش مي‌كشند.
6- اسلام و محيط زيست(امانت الهي)
اين اثر، آخرين كتاب از اين مجموعه به شمار مي‌رود كه در سال 2003 ميلادي تحت نظارت ريچارد سي. فالتس، فردريك ام. دني و عزيزان بهارالدين در 584 صفحه به چاپ رسيده است.
مسلمانان با جمعيت يك ميليارد و چندصد ميليون نفري، حدود يك ششم جمعيت جهان را تشكيل مي‌دهند. عامه مردم در غرب، اسلام را معادل خاورميانه و جهان عرب مي‌دانند در حالي كه ذكر اين نكته مهم است كه بدانيم در حدود هفتادوپنج درصد از مسلمانان در خاور دور در آسيا و حدود 350 ميليون نفر از اين جمعيت در بنگلادش، پاكستان و هند زندگي مي‌كنند و اندونزي بيشترين جمعيت مسلمان را در خود جاي داده است. اقليت‌هاي مسلمان در كشورهاي مختلفي همچون فنلاند، اكوادور و نيوزلند اقامت دارند و بيشتر كشورهاي غربي داراي جمعيت قابل توجهي از مسلمانان هستند. بسياري معتقدند كه اسلام در ايالات متحده، بيشترين رشد را نسبت به ساير اديان به خود اختصاص داده است.
اسلام همانند مسيحيت و يهوديت، ديني توحيدي است و كتاب مقدس اين دين [قرآن كريم] محور ايمان مسلمانان است. قرآن، رسول خدا حضرت محمد (ص) را الگوي مسلمانان معرفي مي‌كند . بنابراين، حديث كه به ثبت گفتار و رفتار پيامبر مي‌پردازد به‌نوعي مكمل قرآن است و مسلمانان را در درك بهتر شيوه زندگي اسلامي (شريعت) كمك مي‌كند. قرآن مملو از اشارات به منابع ارزشمند حياتي يعني آب، هوا و خاك است و مسلمانان را از اسراف نهي مي‌كند. از سوي ديگر احاديث نيز بيانگر دغدغه پيامبر درباره حفظ منابع طبيعي و توزيع عادلانه آنها در ميان همه مردم است. اسلام از همان بدو پيدايش يعني هزاروچهارصد سال پيش اصولي را براي شناخت زيست‌محيطي كه لازمه كسب شايستگي خليفه‌اللهي است، به انسانها عرضه كرد.
اما پيدايش اخلاقيات زيست‌محيطي به مفهوم امروزين آن، پديده‌اي نوظهور است. نخستين انديشمند مسلمان كه به اين حوزه پرداخت فيلسوف شيعه ايراني پروفسور سيد حسين نصر بود كه در كتاب "Prennis Philosophia" كه با همكاري فريتهوف شوان، تيتوس بوركهارت و رنه گنون به رشته تحرير درآورد، اين عقيده را مطرح كرد كه حقايق جاودانه در تعدادي از سنت‌هاي فلسفي و فرهنگي تاريخي، شرح داده شده است.
انتقاد زيست محيطي نصر از جهان غرب با مجموعه سخنراني‌هاي وي در دانشگاه شيكاگو در سال 1966 آغاز گرديد كه يك سال بعد در كتابي تحت عنوان "Man and Nature" منتشر شد. كنفرانس اسلام و محيط زيست كه بخشي از كتاب مورد بحث ما «Islam and Ecology» حاصل جمع‌آوري مقالات مطرح‌شده در اين كنفرانس است، توسط جان گريم، فضلون خالد و مري اولين تاكر سازماندهي و در روزهاي هفتم تا دهم ماه مه سال 1998 در مركز مطالعات اديان جهان در مدرسه الهيات هاروارد، برگزار شد. بعد از اين رويداد، كنفرانس‌هاي ديگري در سطح جهان اسلام به اين موضوع پرداختند كه همگي از سوي دولت‌ها سازماندهي شده بودند. كتاب حاضر، شامل تعدادي از مقالات عرضه‌شده در اين كنفرانس و چند مقاله ديگر است.
به عقيده بسياري از متفكران مسلمان، بحران زيست محيطي نشانه‌اي است از يك فاجعه بزرگتر يعني دورشدن انسانها از زندگي‌اي كه مطابق با خواست خداوند است. يك جامعه مبتني بر عدالت كه در آن روابط انسانها با يكديگر و با خداوند به‌طور شايسته برقرار گرديده است به‌راحتي دچار معضلات زيست‌محيطي نخواهد شد.
كتاب حاضر در پنج فصل تنظيم گرديده كه عبارت‌اند از:
1) خدا، انسان و طبيعت؛
2) چالش تفسير (مجدد)؛
3) محيط زيست و عدالت اجتماعي؛
4) به سوي جامعه‌اي پايدار؛
5) باغ اسلامي، استعاره‌اي از بهشت.
مقالات اين بخش "خدا، انسان و طبيعت"، ديدگاه اسلام را درباره نظام كيهاني شرح مي‌دهند و عبارتند از :
الف) نخستين مقاله با عنوان "شناخت اخلاقيات زيست‌محيطي از منظر قرآن" به قلم ابراهيم اوزدمير با تمركز بر قرآن، مقدمه‌اي مناسب در شناخت ديدگاه اسلام درباره جايگاه انسان در سلسله‌مراتب وجود محسوب مي‌شود. اوزدمير با تفاسير كهن و جديد، معتقد است كه فرد مسلمان اگر به‌درستي رابطه بين خالق، انسانها و مخلوقات ديگر را كه در قرآن شرح داده شده، درك كند، در اين كتاب آسماني، اخلاقيات زيست‌محيطي اسلام را پيدا خواهد كرد.
ب) دومين مقاله با عنوان "جهان زنده: طبيعت در مثنوي جلال‌الدين رومي" نوشته ال. كلارك است. وي كيهان‌شناسي‌اي را كه در اشعار عرفاني جلال‌الدين مولوي يافت مي‌شود، توضيح مي‌دهد. از ديدگاه مولوي كل جهان زنده است و انسانها تنها بخشي از خلقت الهي‌اند كه در آن همگي موجودات خداوند را تسبيح مي‌گويند.
ج) سعديه خاورخان چشتي در مقاله خود با عنوان "فطرت : الگويي اسلامي براي بشريت و محيط زيست"، تفسيري زيست‌محيطي بر اساس مفهوم فطرت در اسلام را پيشنهاد مي‌كند كه به‌مثابه ماهيت و ذات ابدي اشياء تعبير مي‌شود. وي مي‌افزايد كه ماهيت بنيادين (فطرت) بشر هماهنگ با محيط زيست او آفريده شده است. بنابراين وجدان زيست‌محيطي چيزي است كه نياز به آموزش ندارد بلكه بايد آن را بيدار كرد.
