آموزش ^بربط^

[HILDA]

عود یا همان بربط از دسته سازهای زهی مضرابی مقید است که در موسیقی کهن ایرانی همواره به برتری آن نسبت به سازهای دیگر تاکید شده است تا آنجا که به آن شاه سازها و اشرف سازها گفته می شود. نام فارسی آن بربط یا بربت است و چون شکم ساز (جعبه ی طنینی) کاملا از چوب پوشیده شده است و در عربی به چوب عود گفته می شود نام عود را برایش برگزیده اند.

این ساز ایرانی گویا در اوایل اسلام به کشورهای عربی راه یافته است و جانشین سازی بنام مِزهَر شده است ظاهرا اعراب سازی شبیه به عود داشته اند که سطح آن را با پوست بز می پوشاندند و چون به ساز ایرانی بربط دست یافتند و سطح این ساز چوبی بود آن را عود نامیدند. در اشعار شاعران پارسی واژه ی عود استفاده ی فراوان شده است

دانی که چنگ و عود چه تقریر می‌کنند / پنهان خورید باده که تعزیر می‌کنند (حافظ)

مطرب مجلس بساز زمزمه ي عود/ خادم ايوان بسوز مجمره ي عود (سعدی)​

 

[HILDA]

به استناد به منابع مختلف می توان گفت ساز عود ریشه در ساز بربت دوران ساسانی دارد. در منابع دوران ساسانی ، بربت ساسانی نسبت به عود دوره ی اسلامی کاسه ای کشیده تر و دسته ای بلندتر دارد و دارای چهار زه است. محمد بن کاتب خوارزمی در قرن چهارم از نخستین کسانی است که به پیشینه ی ساز عود و هم ریشه بودن آن با بربت ایرانی اشاره می کند وی در کتاب خود با نام مفاتیح العلوم این ساز را با عنوان بربط ذکر کرده است و می گوید این کلمه فارسی است و اصل آن بربت می باشد و در فارسی بربت به معنی سینه ی بت یا مرغابی می باشد زیرا این ساز به سینه و گردن مرغابی شباهت دارد.

بربط یا عود سازی بسیار سبک و صدای آن بم و طنین انداز است پنج جفت سیم دارد که از راست به چپ صدای دو ، سل ، ر ، لا ، سل دارند. این ساز گلابی شکل است و معمولا از چوب توت ، فوفل و یا آبنوس با کاسه ی طنینی بزرگ و دسته ی کوتاه به طول تقریبی 85 سانتی متر است. این ساز را به هنگام نواختن بصورت افقی می گیرند بصورتی که دسته در طرف چپ و کاسه ی طنینی طرف راست نوازنده قرار می گیرد.​

 

[HILDA]

اجزای مختلف ساز عود​

​

کاسه ی طنینی​

این کاسه گلابی شکل و از طول به دو قسمت مساوی تقسیم شده است و از ترک های چوبی متعدد و به هم پیوسته تشکیل شده است. ترک ها از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به دسته به یکدیگر می رسند. صفحه ی روی بربط از جنس چوب است و برای صدا دهی بهتر از چوب کاج ساخته می شود. بر روی کاسه دو دایره ی کوچک و یک دایره ی بزرگ تر از جنس استخوان تعبیه شده است کار این دایره ها خروج صدای تولید شده از ارتعاش سیم های ساز است. خرک در قسمت پایین صفحه قرار می گیرد و با فاصله کمی از آن در محل برخورد مضراب با وترها صفحه ی کوچک بیضی شکل از جنس چوب یا استخوان چسبانده می شود تا به دلیل کوتاهی ارتفاع خرک از برخورد مضراب با وترها ، صفحه ی اصلی ساییده نشود.​

 

[HILDA]

​

پل​

در پنج نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه پل هایی افقی متصل به صفحه وجود دارند که از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می کنند.
​

خرک و سیم گیر​

قطعه ای چوبی به طول تقریبی 10 سانتی متر است که مطابق شکل بالا در قسمت پایین کاسه قرار می گیرد روی خرک شیارهای کم عمقی برای وتر ها تعبیه شده است در بعضی بربط ها وترها به سیم گیری که در انتهای کاسه است متصل می شوند و در برخی دیگر خرک وظیفه سیم گیری را نیز بر عهده دارند بدین صورت که وترها در سوراخ هایی که روی خرک وجود دارند گره می خورند و به طرف گوشی ها می روند. معمولا خرک را مستقیما به صفحه رویی نمی چسبانند و بین خرک و صفحه تکه ای چوب یا صدف قرار می دهند.​

 

[HILDA]

دسته​

ساز بربط دارای دسته ای کوتاه بطول تقریبی یک سوم طول کاسه و قطر 10 سانتی متر است. در ساختمان سازهای قدیمی بربط روی دسته دستان بند قرار می داند ولی سازهای امروزی فاقد دستان بند می باشند. دسته از بالا به سرپنجه و از پایین به کاسه متصل است.


​

سر پنجه ​

سرپنجه یا جعبه ی گوشی ها محفظه ای تو خالی است و در قسمت بالا دسته قرار می گیرد این قطعه بصورت مورب متمایل به پایین است و محل قرار گرفتن گوشی ها می باشد و در هر طرف خود 5 گوشی دارد.

 

[HILDA]

گوشی ها​

بربط در مجموع دارای 10 عدد گوشی است (در برخی موارد بیشتر) که در طرفین دسته قرار می گیرند به هر کدام از گوشی ها یک وتر متصل است. گوشی ها از جنس چوب هستند و به شکل میخ پهن ساخته می شوند قسمت پهن آنها به طرف بیرون سرپنجه و در دست چپ نوازنده برای کوک وترها قرار می گیرد و انتهای باریک آن ها درون سرپنجه فرو می رود و یک سر هر وتر به آنها بسته می شود.

​

شیطانک​

این قطعه از جنس چوب باریک ، به ارتفاع 10 میلی متر است و به اندازه ی عرض دسته می باشد شیطانک مابین دسته و سرپنجه قرار می گیرد و وترها از شیارهای کم عمق آن عبور می کنند.​

 

[HILDA]

وترها یا سیم ها​

وترها یا همان سیم ها در ساز بربط به تعداد 10 عدد می باشند که دو به دو با هم همصدا کوک می شوند. در بعضی بربط ها بم ترین وتر را تکی می بندند و نقش واخوان را دارد. جنس وتر ها از روده ی تابیده شده ی گوسفند (زه) یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم های نایلونی با ضخامت های مختلف است. معمولا وترهای هشتم تا دهم روکش فلزی دارند. سیم های گیتار بر روی بربط قابل استفاده با عملکرد خوب هستند.
​

وسعت و نت نویسی​

در بین سازهای زهی ایرانی بربط بم ترین ساز می باشد. نت نویسی آن بر اساس کلید سل است اما برای سهولت در نت خوانی و نت نویسی یک اکتاو بالاتر در کلید فا نوشته می شود. وسعت معمول صدای بربط حدود دو اکتاو است که به علت کوتاهی دسته ساز حدود یک اکتاو و نیم از منطقه ی صوتی وسط صدا دهی بهتری دارد.
​

کوک سیم ها یا وترها​

بدلیل فقدان دستان بند روی دسته ی بربط اجرای تمام فواصل موسیقی ایرانی از جمله پرده ، نیم پرده و ربع پرده امکان پذیر است بجز سیم بم ، نسبت صوتی سیم ها با یکدیگر فاصله ی چهارم در ستِ پایین رونده است. صدا دهی حقیقی یک اکتاو بم تر از نت های نوشته شده است.​

 

[HILDA]

عود نوازان نامدار ایرانی و غیر ایرانی​

از نامداران عود نواز در سطح جهان می توان به منیر بشیر از موسیقدانان آشوری تبار اهل عراق ، ریاض سنباطی از اساتید بنام عود در جهان و اهل مصر و انور براهم تونسی اشاره کرد. در میان عود نوازان بنام ایرانی می توان به اساتیدی همچون منصور نریمان ، محمود رحمانی پور ، عبدالوهاب شهیدی و... اشاره کرد.​