آموزشی رویکرد های شعر معاصر عرب

[دِلکَـــــش]

ویژگی‌های کلی شعر معاصر عرب

برای شناخت اجمالی از شعر نو عرب، لازم است ویژگی‌های کلی آن را در چند محور خلاصه وار بیان کنیم:

به نظر می‌رسد، آشنایی ادبا و شعرای عرب با جهان غرب و بیرون آمدن از محدوده دنیای عرب، یکی از مهمترین علل تأثیرگذار در دگرگونی شعر عرب باشد. آشنایی با تفکرات مغرب زمین و نیز ظواهر آن در تفکرات بسیاری از شعرا بخصوص ادونیس کاملاً مشهود است. حتی نزار قبّانی نیز زبان شعری خود را مدیون این آشنایی می‌داند و می‌گوید: «من سه چهارم اشعارم را به سفرهایم مدیونم. بعد از ربع قرن لنگر انداختن و پرواز در بندرها و فرودگاههای کره زمین، از خود می‌پرسم: «اگر من مانند میخ در خاک کشورم فرومانده بودم، چهره شعرم به چه حالتی در می‌آمد»؟! (قبانی، 1364، 20)، به هر حال این امر سبب تغییر نگاه شاعران عرب به محیط پیرامون و برداشتهای متفاوتی از زندگی شده است؛ «در شعر معاصر، شاعر با نگاه دیگری به انسان و حیات و طبیعت می‌نگرد، جبر و اختیار را طور دیگری ارزیابی نموده و مرگ و زندگی و ادامه نسل و حیات در نظر او شکل تازه‌ای دارد. خیر و شرّ، سعادت و شقاوت چیز دیگری است. دنیا و مرتبت آن، یا نقش آن در خوشبختی و بدبختی انسانها و طبیعت و مظاهر آن و جلوه هایش در آینه فکر سطحی و یا آینه تأمل و ژرف اندیشی فرق دارد» (میر قادری، 1385، 80).

از ویژگی‌های دیگر شعر امروز عرب، پرداختن به توصیفات طبیعی است که البته سابقه‌ای چند صد ساله دارد و از دیر باز شعر عرب با توصیفات طبیعی همراه بوده است اما تعابیری که امروزه در شعر عرب به کار می‌‌رود تازه و بدیع است. به نظر می‌رسد شعرایی که در محدودة سوریه، لبنان و فلسطین زندگی می‌کنند به خاطر ویژگی‌های خاص طبیعی این سرزمینها و زیبایی‌های خیره‌کننده طبیعی‌شان، بیشتر به توصیفات طبیعی پرداخته‌اند و حتی در توصیفات دیگر نیز نظیر وصف زیبایی مع*شوق، از جلوه‌‌های طبیعت بیشتر بهره برده اند.

 

[دِلکَـــــش]

ز مهمترین ویژگی‌های شعر امروز عرب که البته می‌توان سابقة این نوع اشعار را به آغاز شعر عرب رساند، توصیفات عاشقانه و وصف زیبایی‌های زنان است که نزار قبّانی سلطان بی منازع این سرزمین است و عاشقانه سرایی او، شهرتش را جهانی ساخته است؛ شاعری که نام او با عشق و با زن گره خورده است. البته همانطور که گفته شد، نزار خود را از اتهام زن پرستی و پرداختن به پیکرة زنانی مشخص تبرئه می‌کند؛ وی در گفتگویی که منیر العکش (ناقد عربی) انجام داده، بر آن است که زن در اشعار عاشقانة او، اشاره به همه زنان دارد و تجربه شخصی و جزئی خود را جهانی می‌داند و می‌گوید: «در حالت عاشقانه شخصی هم خودم را بیشتر جهانی می‌دانم و آن یگانه زنی که دوستش دارم، همه زنان یعنی عنصر زن است»(قبّانی، 1364: 46).

سوای قبانی، شعرای دیگر نیز کمابیش به موضوعات عاشقانه و وصف زیبایی‌های زنانه پرداخته‌اند. آنچه به شعر عرب در این عرصه تشخص می‌دهد، بی باکی و تهوّر در بیان این زیبایی‌ها و نوع تعابیر آنهاست.

پرداختن به قومیت عرب نیز، تا اندازه‌ای در شعر عرب نمود دارد؛ علاوه بر تعصب قومی که به هر حال هر قوم و نژادی بر آن پا فشاری می کند و قوم عرب نیز از این امر مستثنی نیست، به دلیل همجواری بسیاری از کشورهای عرب و فشارهای بیگانه و تنش‌هایی که این سرزمین وسیع را تحت تأثیر قرار می‌دهد، شعرای عرب، قومیت خود را بیشتر مطرح کرده‌اند؛ در نیمه دوم دهه شصت، پس از شکل‌گیری مقاومت مسلحانه فلسطین و رویداد جنگ شش روزة‌ اعراب و اسرائیل، پدیدة‌ شعر مقاومت نمود یافت و شعرای مهمی چون: عزّالدین المناصره، سمیح القاسم، فدوی طوقان و در صدر آنها محمود درویش، آثار ارزشمندی را خلق کردند. به این ترتیب مسألة فلسطین و حساسیت این موضوع نوعی اتحاد و همدلی را در بین اعراب باعث شد که در اشعار بسیاری از شاعران نمود یافته است. محمود درویش از معروف‌ترین شعرای مقاومت است که دفاع از سرزمین و نژاد خود را سر لوحه اندیشه خود قرار داده است: «لو تحوّل هذا الوطن الصغیر، کقبضه الید، الی السجن، فسنبقی علی حبّه، لانه وطننا» (درویش، 1971: 16)؛ اگر این وطن کوچک به زندانی چون ثبت تبدیل شود، ما همچنان دوستش خواهیم داشت، زیرا وطنمان است».

محمود درویش در شعری دیگری که «شناسنامه» نام دارد، با لحنی حاکی از عصبانیت، سرسختانه بر قومیت خود تأکید می‌کند:

ثبت کن

من عربم

شماره شناسنامه ام 5000 است

و هشت تا بچه دارم

نهمی هم بعد از تابستان خواهد آمد

خشمگین شدی؟!

ثبت کن

من عربم! (شفیعی کدکنی، 1359، 207).

 

[دِلکَـــــش]

علاوه برنهضت مقاومت فلسطین، این قومیت گرایی در اشکال دیگری نظیر بیان غم غربت، وصف سرزمینهای عرب و زیبایی‌های آن و کاربرد واژگانی نظیر زیتون و نخل و ... نمود پیدا می کند.

حزن و اندوه یکی از بارزترین مشخه‌های شعر معاصر عرب است که بیشتر از هر چیز دیگر در شعر معاصر عرب نمود یافته است. بیان اندوه و آلام درونی شاعران این دوره می‌تواند آبشخورهای مختلفی داشته باشد. برخی از این عوامل، عواملی است کلی که از دیرباز وجود داشته و خاص قوم عرب نیست و اندوهی است که انسانیت انسان، خواه ناخواه آن را ایجاب می‌کند؛ نالیدن از بی مهری روزگار، شکایت از مردم زمانه، حیرانی از هستی انسان و مقصد او و مواردی از این دست باعث خلق اشعاری حزن آلوده شده است. اما در کنار این عوامل، عللی نیز در دورة معاصر، روح نومیدی و یأس را به فضای زمانه تزریق کرد که از آن می‌توان با عنوان « غم انسان معاصر» یاد کرد؛ در شعر معاصر عرب عواملی که قبلا نیز به آن اشاره شد؛ یعنی رخدادهایی نظیر جنگ جهانی اول و دوم، جنگ فلسطین، جنگ شش روزة 1967، استعمار و مسائلی که دنیای عرب را درگیر ساخته است، باعث ظهور اشعاری با مضامین سرشار از یأس و اندوه شد که از آن با عنوان «عبثیه» یاد می‌کنند.

همگام با تغییر در لایه‌های اندیشگی شعر غرب، شعر عرب از نظر ساختاری نیز دچار تحول شد و این البته صرفاً در قالب شکنی خلاصه نمی‌شود، واژگان و ترکیباتی که امروزه در شعر نو عرب به کار می‌رود نشان می‌دهد که شعر امروز عرب به سرعت از زبان و بیان قدمایی خود فاصله گرفته است، اگرچه بسیاری از خصیصه‌های اصلی خود را که به عربیت زبان می‌گردد، حفظ کرده است. با نگاهی گذرا به اشعار کسانی چون سیاب، نزار و بخصوص ادونیس به آسانی می‌توان این تغییرات را مشاهده کرد. نزار قباتی در توصیف زبان خود به این امر اشاره می‌کند:

«عندی للحُبِّ تعابیرٌ «مرا در عشق تعابیری است

ما مَرّت فی بال دَواه» کز ذهن هیچ دواتی نگذشته است» (اسوار، 1381،3- 462).

به نظر می‌رسد یکی از آفت‌هایی که ناخودآگاه گریبانگیر شعر نو عرب شده، پیچیده‌گویی افراطی و ابهام بیش از حدّ آن است و این پیچیدگی در زبان شعری ادونیس نمود بیشتری دارد، به طوری که یکی از منتقدان او، سوری، شاعر نوگرای معاصر می‌گوید: «انا ارید ان افهم ادونیس فلا استطیع، یتّهمنی ادونیس باللاموضوعیه»!: (من می‌خواهم ادونیس را درک کنم اما نمی‌توانم، ادونیس مرا به غیر منطقی و غیر اصولی بودن و عدم بی طرفی متهم می‌کند)» (سلیمی، 1385: 32).

حتی زبان سیاب و ملائکه که اولین شاعر نوپرداز این زبان هستند نیز در بسیاری از فقرات مبهم و ثقیل می‌نماید به طوری که دیگران نیز به این امر اشاره کرده‌اند. احسان عباس در کتاب رویکرد شعر عرب درباره نازک الملائکه می‌گوید:«او زبان عرب را به بی اعتنایی به نیروی اشارت و ابهام، متّهم و از ابهام دفاع می‌کند» (عباس، 1384: 1-60).

 

[دِلکَـــــش]

نتیجه‌گیری

اگرچه نمی‌توان ویژگی‌های شعر معاصر عرب را در مواردی که به طور گذرا به آنها اشاره شد، خلاصه کرد اما می‌توان ادعا کرد که این موارد، از ویژگی‌های اصلی شعر معاصر عرب است که به آن تشخّص و تعین داده و در سطح جهان مطرح ساخته است:

شعر امروز عرب، با فضایی متفاوت از دورة آغازینش، همگام با نیازهای فکری و فرهنگی جهان عرب، هم از نظر ساختار و هم از نظر محتوا، پیشرفت کرده، به طوری که به هیچ وجه قابل مقایسه با شعر صد سال پیش نیست. موضوعاتی که در شعر نو عرب مطرح می‌شود، موضوعاتی است که اوضاع زمانی آن را ایجاب کرده است؛ جنگ جهانی اول و دوم، جنگ شش روزة اعراب، جنگ اسرائیل و فلسطین، استعمار و مسائل دیگری که جهان امروز عرب درگیر آن است، عواملی هستند که پیکرة شعر نو عرب را شکل داده و به آن تشخص و تمایز بخشیده است.

شعر این دوره در یک نگاه، شعری است موفق و پیشرو که توانسته در عمر تقریباً شصت سالة خود به رشد و بلوغ تحسین برانگیزی برسد؛ شعری که زبان قوی و تأثیرگذار و نیز شاعران پر احساس و کوشای آن، در جهانی کردن آن تأثیری بسزا داشته‌اند.

 

[دِلکَـــــش]

شعر - اشعار نزار قبانی | شاعر سوری

من چیزی از عشق مان به کسی نگفته‌ام! آنها تو را هنگامی که در اشک های چشمم تن می‌شسته ای دیده اند

forum.cafewriters.xyz

شعر - بلند حیدری |شاعر عراقی

اشعار بلند حیدری / به دو زبان عربی و پارسی فی أرضی/ الصمت مریر کالبغض/ و الفجر یجیء بلا و مض/ و اللیل یمرّ و لا یمضی ... و سئمنا الرّکض مع الأحکام/ کرهنا الناس/ فقدنا الإحساس/ مللنا/ مُتنا/ و إذ عشنا/ فلقطرة سکر فی جام/ تنسینا سود لیالینا (همان: 384) ترجمه در سرزمین من/ سکوت همچون نفرت تلخ است/...

forum.cafewriters.xyz

شعر - اشعار آدونیس | شاعر سوری

اشعار آدونیس در چشمهایش دارد مرواریدی از انتهای روزهایش و از بادها بارقه ای برمی گیرد و کوهی از دستهایش از جزایر باران و می آفریند. آن مرد را می شناسم در چشمهایش الهام دریاها نهفته است. مرا تاریخ نامید و شعری که می پالاید جایی را. می شناسمش : مرا سیل نامید.

forum.cafewriters.xyz